Toshkent davlat sharqshunoslik instituti jahon siyosati tarix va falsafa fakulteti markaziy osiyo xalqlari tarixi kafedrasi

Mavzning o’rganilganlik darajasi. Zardushtiylik dinini o’rganilganlik darajasiga keladigan bo’lsak, u haqida eng qadimiy manbalardan biri IX asrga oid “Denkard” (din amallari) asaridir. Unda Avestoning yigirma bir kitobi to‘la ta’riflab berilgan. Bu ta’riflar: savobli ishlar yo‘riqnomasi; diniy marosimlar va rasm rusmlar qoidasi; zardushtiylik ta’limoti asoslari; dunyoning Axuramazda tomonidan yaratilishi; oxirat kuni va undagi hisob-kitob; falakiyot; ijtimoiy- huquqiy qonun-qoidalar; Zardushtning tug‘ilishi va bolaligi; haq yo‘lini tutish; jamiyat a’zolarining haq-huquqlari; devlar, jinlar kabi yovuz kuchlarga qarshi o‘qiladigan duolar, amallar va boshqalardan iboratdir. Shuningdek, Markaziy Osiyo hududida ham qadimdan bu dinni o’rganishga qiziqish kata bo’lgan. Shulardan biri Abu Rayhon Beruniyning “Osoru-l-boqiya” (“Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asarida (X asr) zardushtiylik dini haqida ancha mufassal fikr yuritiladi.

Zardushtiylikni o’rganish ayniqsa XVIII asrdan kuchaya boshladi. Bu borada, ayniqsa, ingliz olimlari Tomas Gaid, Jorj Buche; fransuz olimlari Anketil dyu Perron, Meri Boys; rus olimi K. Kossovich va boshqalarning tadqiqotlari hamon o‘z ahamiyatini yo'qotgan emas. Tomas Gaid 1700-yilda nashr etilgan “Qadimgi eronliklar: parfiyan va midiyaliklar dinining tarixi” nomli kitobida “Avesto” haqida qimmatli ma’lumotlar yozgan. Joij Buche esa 1723-yilda Hindistonda yashovchi Zardusht - forslardan “Avesto”ning bir qismini olgan va uni Oksford universiteti kutubxonasiga topshirgan.

London universitetining professori Meri Boys ko‘p yillar davomida Hindistondagi zardushtiylar jamoalari hayoti va urf-odatlarini o‘rgangan. Bu haqda “Zardushtiylar e’tiqodlari va urf-odatlari” nomli kitob yozib qoldirgan. Shuningdek, M. Boys 1963-64-yillarda Yazd vodiysi shimolidagi olib borgan dala- qazilma ishlari vaqtida hozirgi zardushtiylarning e'tiqodlari va rasm-rusmlarini o’rgandi. Yuqoridagi ishlari natijasida Meri Boys 4 jilddan iborat “Zardushtiylik tarixi” nomli yirik ilmiy asarini tayyorladi va qisman nashr etdi.

Zardushtiylik dini haqida ingliz olimi Dj.Buger, ayniqsa fransuz olimi A.Dyupperon juda qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Masalan, A.Dyupperon 1755 yilda Hindistonga ilmiy safar qilib, u erdagi zardushtiylar orasida uch yil yashagan, ularning ibodatlari, urf-odatlarini yaxshi o‘rgangan va Avestoni fransuz tiliga tarjima qilgan. Uch jildlik tarjima 1771 yilda nashr etilgan. Ayni paytda shuni ham ta’kidlash joizki, olimlarimizning fikricha Avesto G‘arbiy Evropa, Eron va Hindiston tillari orqali bizga etib kelgani uchun undagi nomlar, atamalar aksariyat hollarda asliga to‘g‘ri kelmaydi. Avestoda turkona jihatlar kam qolgan.

Bundan tashqari rus olimi K. Kossovich 1861- yilda “Avesto” haqida “Zendavestdan to‘rt asar” noml kitob yozgan. Shuningdek, xorijiy olimlardan amerikalik R. Fray (“Nasledie Irana”), fransuz sharqshunosi E.Benvenist, bel’giyalik professor J. Dyushen- Gyuyimen, shved eronshunoslari X. YU. Nyuberg va G. Videngran, daniyalik K. Barr, nemis olimi V. Xints asarlarini, shuningdek, olimlardan I. A. Aliev, V. I. Abaeva, M. A. Dandamaev, I. M. D’yakonov, V. A. Livshits, B. G’. G’afurov va boshqalarning asarlarini ko’rsatish mumkin⁹.

Mustaqillikdan so’ng mamlakatimizda zardushtiylik dinini o’rganishga kata e’tibor berilmoqda. Bu dinni o’rganishda akademik Mirsodiq Is’hoqov xizmatlari juda kata. Uning xizmatlari natijasida “Avesto”ning Vedevdod va Yasht kitoblari o’zbektiliga tarjima qilindi. Shuningdek, Yo’ldoshev Qodirjonning “Avestoda tarbiya masalalari”, Narzulla Jo’rayevning “Avesto mo’jizasi” risolasi, Mahmudova Nargiz “Zardushtiylikda ma’naviy va axloqiy qarashlar”, Mamayusupovning “Avesto huquqiy manba” kabi bir necha risolalari nash etilgan. Bundan tashqari, A.Qayumov, X.Hamidov, N. Rahmonov va boshqa olimlariz tomonidan o’rganilgan.