|
Список литературы:
1. Broom D.M. Animal welfare: concepts and measurement / D.M. Broom
Journal of Animal Science. Vol. 69, Issue 10, October 1991. P. 4167–4175.
2. Семёнова И.П. Оценивание посетителями Московского зоопарка
ягуара (
Panthera onca
) и условий его содержания в зависимости от типа
обогащения среды и активности животного / И.П. Семёнова, П.Е.
Кондрашкина, В.А. Жучкова, А.А. Подтуркин, Е.Ю. Федорович // Научные
исследования в зоологических парках. - Москва, 2015. Вып. 31. С. 113-117.
3. Солодовникова О.Г. Принцип «пяти свобод» в контексте
исследований благополучия животных в условиях зоопаркового содержания /
О.Г. Солодовникова, Г.А. Шахмурова, М.Ю. Плетнёв // Современные
проблемы зоологи, паразитологи и гидробиологии. Материалы IX научной
конференции с международным участием, посвященной 125-летию со дня
269
рождения профессора И.И. Барабаш-Никифорова (г. Воронеж, 6 декабря 2019
г.). Воронежский государственный университет. – Воронеж: Цифровая
полиграфия, 2019. – С. 98-103.
QOVUN PASHSHASIINING TARQALISHI, TUZILISHI, BIOLOGIK
XUSUSIYATLARI VA UNGA QARSHI KURASH CHORALARI
Toshpo‘latova M., Karimova Sh., Rayimkulov Sh.. Dadayev S.D (TDPU)
Maqolada xorijda va Respublikamizda mutaxassis olimlar tomonidan mavzuga
oid chop etilgan ilmiy materiallar chuqur tahlil qilingan. Qovun pashshasi
(Carpomya pardalina)
ikkiqanotlilar (
Diptera
) turkumi, kalta mo‘lovlilar kenja
turkumi va chiporqanotlilar (
Tephritidae
) oilasiga kiradi.
Qovun pashshasi 1891 yili fransuz Bigo (Bigot) Belujiston (Pokiston va
Erondagi tarixiy o‘lka)da to‘plangan hasharotlar asosida topib nomlagan. Ayni turni
Bessi (Bezzi, 1910)
Myiopardalis
avlodiga
Myiopardalis pardalina
nomi bilan
o‘tkazgan. Ozarboyjonda topilgan bu hasharotni F.А. Zaytsev [1] yangi tur deb
hisoblab, unga
Carpomyia caucasica
nomini bergan.
Qovun pashshasi Osiyoda-Afg‘oniston, Iroq, Isroil, Livan, Misr, Ozarboyjon,
Pokiston, Suriya, Tojikiston, Turkiya, Turkmaniston, O‘zbekiston, Hindiston, Eron
va boshqa mamlakatlarda tarqalgan.
Qovun pashshasi ko‘p yillar davomida Isroil, Afg‘oniston, Turkiya,
Ozarboyjon, Eron va boshqa davlatlarda keng tarqalgan bo‘lsa, oxirgi 10-12 yil
ichida Turkmaniston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikicton davlatlari poliz
ekinlariga ham katta zarar keltirmoqda.
Bu hasharot g‘arb adabiyotlarda «Belujiston qovun pashshasi» yoki «Rus
qovun pashshasi» nomlari ostida yuritiladi. Qovun pashshasining morfologiyasi,
anatomiyasi, biologiyasi va ularga qarshi kurash choralari bir qator olimlar
tomonidan o‘rganilgan [1,2,3,4,5,6].
Afg‘onistonda (Hirotda) qovun pashshasi 1990 yildan beri ma’lum, ammo u
faqat keyingi yillarda keng tarqala boshlandi: 2002 yili Faryobda, hozir Juzjan, Balx,
Samangan, Bog‘lon va Qunduzda ham tarqalgan. Keyingi yillarda Afg‘onistonning
qovun pashshasi tarqalgan ba’zi mintaqalarida qovun hosilining 90 %
yo‘qotilmoqda. Qovun pashshasining qurti poliz ekinlari mevalarini tugilishidan
pishishigacha bo‘lgan davrda zararlab, ularni butunlay chiritib yuboradi.
Turkmanistonda 1996 yildan boshlab oldin Axal va Mari viloyatlarida, so‘ngra
Lebap va Toshhovuz viloyatlariga o‘tib, qovunga katta zarar yetkazgan. Hosil olish
mumkin bo‘lmay qolgani uchun, dehqonlar qovun ekmasdan qo‘ygan. Keyinchalik
pashsha Turkmanistondanga qo‘shni davlatlarga, jumladan O‘zbekiston, Tojikiston
va Qozog‘iston hududlariga tarqalgan.
Qovun pashshasi O‘zbekistonda asosan, Qoraqalpog‘iston Respublikasida va
Xorazm viloyatida ancha keng tarqalgan. Respublikamizda qovun pashshasining
biologiyasi va epidemiologiyasi olimlarimiz tomonidan ko‘proq Toshkent va
Xorazm viloyatlarida hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasida o‘rganilmoqda.
270
Ushbu hududlarda birinchi marta 2001 yili topilib, 2002 yildan boshlab keng tarqala
boshlangan.
Entomolog olimlarimizning ma’lumotlariga ko‘ra, qovun pashshasi
Qoraqalpog‘istonRespublikasi va Xorazm viloyati sharoitida 2002 yildan e’tiboran
poliz ekinlarining eng keng tarqalgan va hosilni pasaytiradigan, xavfli
zararkunandaga aylangan. Bu hasharot tufayli 2003 yili qovun mevalarining 90-
95%, tarvuzning 5-10% va bodringning 3-5 % nobud bo‘lgan va keyingi yillari ham
ko‘p hosil yo‘qotilmoqda. Pashsha oldin qovunning ertapishar navlarini zararlaydi,
ulardan kechpishar qovun va tarvuzga o‘tadi, natijada ham erta, ham kechpishar
navlarda juda katta zarar kuzatiladi.
2009 yil vegetatsiya davrida olimlarimizni kuzatuvlariga qaraganda qovun
pashshasi zararlagan qovun va tarvuz mevalari, zararkunandaning g‘umbagi va
yetuk zotlari Buxoro, Jizzax, Sirdaryo, Qashqadaryo viloyatlari va Farg’ona
vodiysida ham poliz ekilgan dalalarda topilganligi ma’lum bo‘ldi [7,8,9,10].
Qovun pashshasi yetuk zotining rangi och-sariq, uzunligi 5,5-6,5 mm, ko‘krak
qismi oltinrang mayda tukchalar bilan qoplangan, ko‘kragining ustki qismida 2 ta
ochroq tasmasimon dog‘lari mavjud. Boshqa pashshalardan ko‘krak va qorin
qismlarida birnechta mayda dog‘chalari mavjudligi bilan ajralib turadi. Qanotlari
och-sariq (1-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
