Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Фойдаланилган адабиётлар:
1. Азимов Д. А. (и др) Профилактика паразитарных болезней птицы в 
Узбекистане. Ташкент,. 1980
2. Азимов Д.А. (и.др) Болезни птиц. Ташкент; Янги аср авлоди. Ташкент, 
2012 
3. Anderson R.K. Nematode parasites of vertebrates: their development and 
transmission. - New York: CAB International, 2000. - 650 p. 
 
ZARARLI XASVANING TUZILISHI, BIOLOGIK XUSUSIYATLARI
VA UNGA QARSHI KURASH CHORALARI 
Saliyev I., Toshpo‘latova M., Sadriddinova Z., Toshnazarova U.,
Dadayev S.D.
 (TDPU)
 
Maqolada xorijda va Respublikamizda mutaxassis olimlar tomonidan 
mavzuga tegishli chop etilgan ma’lumotlar chuqur tahlil qilindi. Ma’lumki, zararli 
xasva boshoqli ekinlarga va ayniqsa katta maydonlardagi bug‘doy, arpa va sholi 
ekinlari hosildorligiga sezilarli darajada iqtisodiy zarar keltiradi. Bu esa g‘alla 
ekinlari zararkunandalari, jumladan zararli xasvaning bioekologik xususiyatlari, 
tabiiy entomofaglari va entomopatogen mikroorganizmlar tur tarkibi hamda 
patogenlik xususiyatlarini o‘rganish, kimyoviy preparatlarni zararli xasvalarga 
qarshi qo‘llash natijasida ularning samaradorligini aniqlash kabi chora-tadbirlarni 
ishlab chiqish, risqi-ro‘zimiz bo‘lgan bug‘doy hosildorligini oshirishning eng katta 
omillaridan hisoblanadi.
Respublikamizda zararli xasvaning tarqalishi va uni boshoqli ekinlarga 
sezilarli darajada iqtisodiy zarar keltirishi haqida bir qator olimlar tadqiqot ishlari 
olib borishgan [1,2,3,4,5,6].
Zararli xasvalar O‘rta Osiyoda bug‘doy va arpa poyasi hamda boshog‘ining 
shirasini so‘rib katta zarar yеtkazadi. Voyaga yеtgan zararli xasvaning bo‘yi 10-12 
mm keladi. Tanasining rangi sariq yoki sarg‘ish-kulrang, sirti marmarsimon naqishli 
bo‘ladi. Qalqonining tubida ikkita oqish dog‘i bor. Boshining oldingi tamoni 
to‘mtoq, bo‘yi eniga baravar. Urg‘ochi zotlarining qorni oxridagi segmeti uch juft 
plastinkalardan, erkaklarida esa bitta yirik plastinkadan iborat.
Zararli xasvaning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri, ularning to‘p-to‘p 
bo‘lib yashashidir. Bug‘doy pishganda havo harorati va namlik yuqori bo‘lganda 
xasvalar ekinlarga katta zarar yеtkazadi. Masalan, O‘zbekistonda xasvalar Yеr 
sathidan 2000 metrgacha baland bo‘lgan joylarda o‘simliklar qoldig‘ida va to‘kilgan 
barglar orasida qishlab chiqadi. Tog‘oldi hududlarda to‘kilgan barglar qurib, havo 
harorati 17°C dan oshganda, bu aprel oyining o‘rtalariga to‘g‘ri keladi, xasvalar yana 
bug‘doy ekilgan joylarga qaytadi. Ular qishlovdan chiqib, avval kuzgi bug‘doyga, 

---

261 
keyin bahorgi g‘alla ekinlariga o‘tadi. Havo harorati pasayib ketganda, ular yеrdagi 
kesaklar, har xil o‘simliklar ostiga yashirinib oladi. Qaytib kelgan xasvalar erta 
bahorda jadal oziqlanadi, o‘simliklar poyasida teshilgan joylar paydo bo‘ladi. 
Bunday zararlangan poyalar qurib qoladi 
Xasvalar tuxum qo‘yishga tayyor bo‘lishi uchun uning qo‘shimcha 
oziqlanishi shart, shu sababli o‘simlikning shirasi bilan qo‘shimcha oziqlanadi.
Bahorda ob-havo keskin pasayganda yoki yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lsa, 
xasvaning tarqalishi hamda oziqlanishi to‘xtab, ular o‘simlikning ostki qismiga 
yashrinib oladi.
Bahorgi oziqlanishdan keyin urg‘ochi xasvalar, asosan, o‘simliklar bargiga, 
poyasiga va ayrim hollarda, harorat pasayganda, tuproqqa ko‘p hollarda ikki qator 
qilib tuxum qo‘yadi. Har bir qatorda 7 tadan tuxum bo‘ladi. Tuxum qo‘yish bir 
oygacha davom etib, 380 tagacha tuxum qo‘yadi. 
Tuxumlari bochkasimon bo‘lib, yashilroq rangda, kattaligi 1,0-1,1 mm keladi. 
Xasvaning embrional rivojlanishi, haroratga qarab, 9-16 kun davom etadi. 
Tuxumdan chiqqan lichinkalarning hammasi avval birga bo‘ladi. Birinchi po‘st 
tashlaguncha tuxum sarig‘i bilan oziqlanadi, 3-4 kun o‘tgach ular o‘simliklarga 
tarqalib, ularning bargi, poyasi va keyinchalik boshog‘i bilan oziqlanadi.
Tuxumdan chiqqan lichinkalari dastavval deyarli yarim yumaloq shakilda, 
sarg‘ish-qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi, ammo kattalashgan sari bo‘yiga cho‘zilib rangi sal 
oqaradi, qanoti bo‘lmaydi. Ikkinchi yoshidan lichinkalaridan sassiq hid chiqarish 
bezlari rivojlana boshlaydi. Lichinkalarining 2-4 yoshiga o‘tshi bug‘doyning sut 
pishish davriga to‘g‘ri keladi. Shu sababli, ular boshoqqa chiqib uni so‘rib zarar 
keltiradi. Kunning issiq vaqtlari hamda bir yoshda ikkinchi yoshga po‘st tashlab 
o‘tishda, ular boshoqdan o‘simlikning ostki qismiga tushadi. Havo haroratiga qarab 
lichinkalarining rivojlanishi 25 kundan 50 kungacha davom etishi mumkin, 
beshinchi marta po‘st tashlagandan keyin yosh xasvadan еtuk zot paydo bo‘ladi. Bu 
zotlar qishlovga ketish maqsadida tanasiga yеtarli miqdorda yog‘ moddasini to‘plash 
uchun don shirasi bilan uzoq vaqt oziqlanadi. Beshinchi yoshiga kelib xasvaning 
uzunligi 8-10, kengligi 6-6,5 mm ni tashkil qiladi, qanotlari rivojlana boshlaydi.
Xasva o‘simlik shirasini so‘rishi natijasida o‘simliklarning bargi sarg‘ayib 
qurib qoladi. Xasva zararlagan joydan shira chiqadi, shira qattiq jarohat tevaragida 
to‘plangach, oqish modda paydo bo‘ladi. Lichinkaning 5 marta po‘st tashlab 
rivojlanishi 35-40 kun davom etadi. Yaxshi oziqlangan xasvalar qanot chiqargandan 
keyin qishlovga tayyorlanadi. Zararli xasva bir yilda bir marta nasl beradi.
Ular katta maydonlarda, bug‘doyzorlarda, ayniqsa, kuzgi bug‘doyga katta 
zarar yеtkazadi. Masalan, 5 dona voyaga yеtgan xasva 0,25 m
2
maydondagi bug‘doy 
yoki arpani boshoq chiqarishi davrida batamom nobud qilishi mumkin. Xasva 
poyani kechroq zararlasa, don puch va oqsil kam bo‘lib qoladi, bunday bug‘doy uni 
nonining sifati yomonlashadi. Xasva bilan zararlangan maydonlarda urug‘lik 
donning 50 % unib chiqmaydi (1