Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

-rasm)
.

---

262 
1-rasm. Zararli xasva:
chapda-yetuk xasva, o‘rtada-zararlangan boshoq, 
o‘ngda-yetuk xasva va tuxumlari. 
Ba’zi yillari zararli xasva O‘zbekistonda juda ko‘payib ketib, arpa va 
bug‘doydan tashqari, sholiga ham zarar yеtkazadi.
Zararli xasvaning bug‘doyga yеtkazadigan zarari hosildorlik va g‘alla sifati 
bilan belgilanadi. Bu esa zararkunandaning zichligiga bog‘liq bo‘ladi. Qishlovdan 
chiqqan xasva bug‘duyning hamma yеr ustki qisimlariga, ayniqsa poya va boshoqqa 
zarar keltiradi. Xasva asosan o‘simlikning yuqori qismini va boshoqning o‘sayotgan 
mayin to‘qimalariga tumshug‘ini sanchib, unga kelayotgan oziq moddalarni so‘rib 
oziqlanadi. Agarda o‘simlik rivojlanishining erta fazalarida (tuplanish-naycha 
chiqarish) zarar keltirgan bo‘lsa, poyaning sanchilgan yеridan yuqoriga qing‘ir-
qiyshiq bo‘lib, barglari sarg‘ayib ketadi. Boshoq asosini yoki biror qismini sanchsa, 
hosil bo‘layotgan don rivojlanishdan to‘xtab, boshoq qisman yoki butunlay oqarib 
qoladi. Xasva bilan zararlangan o‘simlik hasharot zichligiga ko‘ra, 30-40% gacha 
hosildorlikni kamaytiradi, yangi don urug‘ning unuvchanligi esa 50% gacha 
pasayishi qayd qilingan.
Zararli xasvaga qarshi agrotexnik, biologik, kimkoviy va boshqa kurash 
choralari tavsiya etiladi. Yuqorida keltirib o‘tlgan ma’lumotlardan ko‘rinib 
turibdiki, zararli xasva dala ekinlarining asosiy zararkunandalaridan biri 
hisoblanadi. Unga qarshi kurashdagi usullardan biri erta kuzda yoki qish vaqtida 
qishlaydigan joylarini aniqlab, qurib qolgan begona o‘tlarni yo‘q qilib tashlashdan 
iborat. Shuningdek, xasvaga qarshi kurashda agrotexnik tadbirlar alohida o‘rin 
tutadi. Buning uchun eng avvalo hosil yig‘ilganidan keyin birinchi galda xasva bilan 
zararlangan dalalarni shudgorlash kiradi. Zudlik bilan o‘tkazilgan bu tadbir 
natijasida xasva uchun qo‘shimcha yеm bo‘lishi mumkin bo‘lgan to‘kilgan don va 
qo‘shimcha oziqlanayotgan xasvavar yеrga ko‘milib nobut bo‘ladi. Erta bahorda 
kuzda ekilgan g‘alla ekinlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantirish va suspenziya 
qo‘llash; bahorgi donli ekinlarni ekishdan oldin yuqori savyada agrotexnik 
tadbirlarni o‘tkazish-yerga ishlov berish, o‘g‘itlash, yuqori sifatli urug‘larni erta 
muddatlarda ekish ham xasva zararini birmuncha kamaytradi.
Chidamli navlarni tanlash ham muhim ahamiyatga ega. Erta pishar navlar 
ekilganda xasva ulardan to‘liq rivojlanib ulgirmaydi. Hozirgi davrda xasva zarariga 
bardosh beradigan hamda zararkunanda rivojlanishi uchun yoqimsiz navlar 

---

263 
yaratilganki, bularni ekish qo‘shimcha mablag‘ sarfisiz ekinlarni himoya qilishni 
ta`minlaydi. Shunday navlar ham borki, ular xasva so‘lagidagi ferment ta`sriga 
uchramaydi.
Kechiktirmay yig‘im-terimni o‘tkazish ham foydali hisoblanadi, ya’ni oldin 
o‘rib keyin yanchilsa, zararkunanda to‘liq oziqlanishga ulgirmaydi va fiziolagik zaif 
bo‘lib ko‘plab qiriladi. Bundan tashqari, ko‘pgina xasva lichinkalari mexanik 
ravishda ezilib o‘ladi. Xasvaga qarshi kurasda tuxumxo‘r telenomuslarning ham 
ahamyati nihoyatda katta. Shuning uchun bularning rivojlanishi uchun kuzda dala 
atrofida to‘p-to‘p poxol qoldirb sharoit yaratishi kerak. Don ekiladigan xo‘jaliklarda 
biolaboratoriyalar tashkil etishi lozim. Iqtisodiy zarar miqdori mezoni sifatida 
xasvaning qishlab chiqqan avlodiga qarshi kimyoviy kurash bug‘doy tuplanish 
paytida har 1 m
2
maydonga o‘rtacha 1-2 va undan ko‘p yеtuk zot to‘g‘ri kelsa 
o‘tkaziladi. Yangi avlod zotlariga qarshi kurash esa, g‘alla boshoqlashi bilan har 1m
2
yеrga 5-10 xasva lichinkalari to‘g‘ri kelsa o‘tkaziladi.
Kimyoviy kurashda quyidagi pestitsidlardan foydalanish mumkin: BI-58 
(danadim) 40% em.k. - 0,5l/ga; buldok 2,5 % em.k.-0,5 l/ga; karate 5 % em.k.-0,15 
l/ga; desis 2,5 % em.k.-0,25 l/ga; kinmiks 5 % em.k.-0,2 l/ga; sumi- alfa 5 % em.k.-
0,2-0,25 l/ga; sumi-alfa 20 % em.k.- 0,07 l/ga; sumition 50 % em.k.-0,6-1,0 l/ga; sipi 
25 % em.k.- 0,2 l/ga; seraks 25 % em.k.-0,2 l/ga, sipermetrin 25% em.k. - 0,2 l/ga. 
Ushbu preparatlar o‘simliklar vegetatsiyasi davrida 2 marta purkaladi.
Zararkunandalarning zichligi yuqori bo‘ladigan dalalarni kimyoviy usulda 
himoya qilishni rejalashtirib qo‘yish lozim. Zararli xasva va bir qator boshqa 
hasharotlarning asosiy qishlab chiqadigan joyi dala chetidagi uvatlar bo‘lganligi 
sababli, hasharotlar aniqlangan uvatlarda havo harorati 10-12
o
dan oshganidan keyin 
(mart oyining I-II-o‘n kunligi), g‘alla ekilgan paykalning 20-30 m chetiga uvatlarga, 
har ikkala tomonidan quydagi birorta dori bilan OVX traktor purkagichini bir 
taraflama ishlatib yoki matorli qo‘l apparati bilan ishlov berish zarur:
Yuqoridagi dorilarni bug‘doyzorlarga ishlatilgan muddat bilan dala atrofidagi 
tutlarning bargini kesib olishgacha bo‘lgan vaqt 45-50 kunni tashkil etishi lozim.
Keyinchalik, bug‘doy boshoqlab, gullab hosilga kirganida xasva ko‘payib 
hosilga xavf tug‘dirsa, yuqorida qayd etib o‘tilgan insektisidlarni har birini ishlatish 
mumkin.