Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Материал ва усуллар: 
Тадқиқот учун материал 2018-2020 йиллар 
давомида, йилнинг турли мавсумларида Қорақалпоғистон Республикаси 
айрим туманлар ва худудларида олиб борилди. Хусусан, Муйнақ, Қанликўл, 
Қўнғирот, Шуманай, Хўжайли, Нукус, Беруний, Бўзатов ва Кегайли 
туманларида ва Судочи кўл бўйи, Амударё дельтаси атрофидаги ўрмонлар, 
Қизилқумдан йиртқич ҳайвонлар танлаб олинди. Йиртқич ҳайвонларни 
ушлашда турли хил ускуналар (тузоқ, қопқон, ов милтиғи ва прожектор)дан 
фойдаланилди. Ҳайвонларнинг гельминтлар билан зарарланишини ўрганишда 
тўлиқ ёриб кўриш методи (Скрябин, 1928) билан ҳар бир орган, тўқималари ва 
тери ости клетчаткалари тўлиқ текширувдан ўтказилди. Топилган гелминт 
намуналари 70 % спиртга солиниб фиксация қилинди ва этикетка 
ёпиштирилди. 
Натижалар ва уларнинг таҳлили:
Олиб борилган тадқиқотлар 
натижасида Қорақалпоғистон ҳудудида яшовчи этхўр сут эмизувчиларда 
учрайдиган токсокарознинг қўзғатувчиси 
Toxocara canis 
(Werner, 1782)
 
гельминтлари эканлиги аниқланиб, нематода ассосан этхўр ҳайвонларнинг 
ошқозон ва ичакларида паразитлик қилади
ва айрим ҳолларда қорин 
бўшлиғида ҳам паразитлик қилиши кузатилади. Этхўр сут эмизувчиларнинг 
токсокарёз билан кўп зарарланиши уларнинг ўсиш ва ривожланишдан орқада 
қолишига сабабчи бўлади, айрим ҳолларда нобуд бўлишига ҳам олиб келади. 
T.canis, 
эркаги узунлиги 99,0-127,0 мм ва урғочисининг узунлиги 126,0-
198,0 мм га етади [2].
T.canis
билан зарарланган ҳар бир этхўр ҳайвонларнинг инвазия 
интенсивлиги кўрсаткичи қуйидаги даражада аниқланди. 1-бўри 49 экз, 1-
шакал 92 экз, 1-қамиш мушуги 35 экз, 1-уй мушуги 46 экз, 1-тулки 26 экз, 1-
ит 24 экз. 
T.canis
билан зарарланган этхўр ҳайвонларнинг инвазия экстенсивлик 
кўрсаткичи қуйидаги даражада аниқланди. 18-бўри 13%, 36-шакал 34%, 28-
қамиш мушуги 20%, 26-уй мушуги 22%, 28-тулки 16%, 22-ит 17 %. 
(1, 2, 3, 4, 5-расмлар).
а 
б 
а
б 
1-расм.
 T.canis 
(Werner,1782) 
Урғочиси а) бош қисми, б) дум 
қисми 
2-расм.
 T.canis 
(Werner,1782) 
Эркаги
а) бош қисми, б) дум қисми 

---

208 
Қамиш мушуги ингичка 
ичагидан. 
(Қорақалпоғистон 
Республикаси Мўйноқ туманидан, 
асл нусха) 
Қамиш мушуги ингичка 
ичагидан. 
(Қорақалпоғистон Республикаси 
Муйнақ туманидан, асл нусха) 
3-расм.
 T.canis 
(Werner,1782) Бўри ингичка ичагидан
(Қорақалпоғистон Республикаси Шуманай туманидан, асл нусха) 
4-расм.
 T.canis 
(Werner,1782) Шакал ингичка ичаги ва қорнидан 
(Қорақалпоғистон Республикаси Қанликўл туманидан
, 
асл нусха) 
5-расм.
 T.canis 
(Werner,1782) Шакал ингичка ичаги ва қорнидан

---

209 
(Қорақалпоғистон Республикаси Хўжайли туманидан, асл нусха) 
T.canis
тухумларининг ривожланиши учун тупроқнинг нам бўлиши ва 
ҳавонинг нисбий намлиги солиштирма даражада мос келиши тухумларнинг 
яхши ва тез ривожланиши учун қулай шароит яратади. 
Тупроқнинг қуруқ ёки намлик даражасининг паст бўлиши 
T.canis
тухумларининг кўпчилик қисмининг нобуд бўлишига олиб келади. Сабаби 
тухумдаги намликнинг камайиб кетиши унинг ривожланишига салбий таъсир 
кўрсатади. 
Олиб борилган тадқиқотлар ва илмий манбалар натижасида шуни айтиш 
лозим 
T.canis 
билан зарарланишининг олдини олиш учун ёввойи этхўр 
ҳайвонлар билан уй ҳайвонлари орасидаги боғланишни (контакни) 
камайтириш ёки бутунлай йўқ қилиш зарур бўлади. 
Адабиётлар 
1. Tumol'skaja N.I., Sergiev V.P., Lebedeva M.N. i dr
.
Toksokaroz. Klinika. 
Diagnostika. Lechenie. Profilaktika. - Novosibirsk, 2004. - 48 s. 
2. Д.П.Козлов. Определитель гельминтов хищных млекопитающих ССР.М., 
«Наука», 1977. С.198-200. 
3. Скрябин К. И. Методы полных гельминтологических вскрытий 
позвоночных, включая человека. М.: МГУ, 1928. 45 с.