|
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
tutishi, nutq ohangi va sur’ati tarbiyachiga kо‘p narsalarni aytib beradi. Psixologiya bolaning turli
holatlari va ular tashqi qanday namoyon bо‘lishini batafsil tasvirlaydi. Biroz mashq qilib olgach, hatto
boshlovchi pedagog ham bola imo-ishorasi nimani ifodalashini ortiqcha qiyinchiliksiz bilib oladi – bu
quvonch yoki qayg‘u, qо‘rquv yoki g‘azab, hayrat yoki loqaydlik kabilar bо‘lishi mumkin. Ammo,
odatda, birinchi e’tibor qaratiladigan narsa – bu bolaning umumiy holati: hayajonli, odatiy, asabiy.
Hayajonning yaxshi ma’lum bо‘lgan belgilari: undan darak beruvchi baland, chinqiroq yoki titroq
ovoz, nutq tezligi va sur’ati о‘zgarishi, tanaffuslar yо‘qolishi, sо‘zlar uzuq-yuluqligi. Nima demoqchi
bо‘lganini unutib qо‘yish xavotir va sarosimadan dalolat beradi. Imo-ishora va nutq ohangini qо‘l
harakatlari va kiyim ahvoli tо‘ldiradi. Bola о‘zini erkin tutishi u vazmin holatda ekanini, bezovtalik
esa uni hayajon bosayotganini anglatadi. Boshlang‘ich ta’lim о‘qituvchisi bolaning ishonchiga
munosib bо‘lishi lozim. Hatto о‘zining uncha katta bо‘lmagan ijtimoiy tajribasi bilan ham о‘quvchi
unga kim va qanday munosabatda bо‘layotganini yaxshi tushunadi. О‘qituvchida empatiya zо‘raki
ravishda namoyish bо‘layotganini u tez payqay oladi. Pedagog tomonidan yо‘l qо‘yilgan sun’iylik
tufayli ularning о‘rtasidagi devor qalinlashib boraveradi. Rad qilingan о‘qituvchilar uchun yagona
yechim – rasmiy-tarbiyaviy tadbirlar tashkil qilish va о‘tkazish bо‘lib, bunda turli ijtimoiy-rolli
munosabatlar kо‘rib chiqilib, о‘qituvchi va о‘quvchilar shunday munosabatlar muqarrar ekanligi,
ulardan chetlab о‘tish mumkin emasligini tushunib olishadi. Yosh о‘quvchilar begonalashuvining
asosiy sabablari ham ana shunda. О‘quvchi о‘qituvchini barcha kamchiliklari bilan qabul qiladi, lekin
unda sun’iylik emas, balki samimiylik va halollikni kо‘rishni xohlaydi. Shuning uchun о‘qituvchilar
yangi pedagogik munosabatlar yо‘nalishida ishlash xohish-istagining о‘zi yetarli emasligini yodda
tutishlari lozim.
Avvalgi uslubni saqlab qolgan holda, bolalardan о‘ziga nisbatan ishonchni kutish mumkin
emas. Bu yerda ziddiyatlar kuzatilishi muqarrar, binobarin, bunga sabab bolalar bilan о‘zaro
ishonchli munosabatlarga ega bо‘lishga intilgan holda, kо‘pincha pedagoglar о‘z
tarbiyalanuvchilarini ziyrak eshitish uchun о‘zlarini о‘zgartirishga say-harakat qilmasligi sanaladi.
Bolaning о‘ziga munosabati u haqida eng muhim dalillardan biri hisoblanadi. Psixologiyada bu о‘zini
idrok etish, ijobiy “Men konsepsiyasi”, о‘ziga hurmatning yuksak darajasi va hokazo deb ataladi.
Psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha, tarbiyaga kо‘rsatma ohangida rahbarlik qilinganda,
tarbiyalanuvchi kattalarning me’yorlari va baholarini qabul qilishga va tanqidiy nuqtayi nazarsiz
о‘zlashtirishga majbur bо‘lgan holda, unda salbiy “Men konsepsiyasi”, salbiy Men timsoli shakllanib,
о‘ziga nisbatan hurmat darajasi past bо‘ladi.
Sodda qilib aytganda, tarbiyalanuvchi о‘ziga о‘zi yoqmaydi, о‘zini yomon deb hisoblaydi, bu
esa yoqimsiz qiliqlarga doim tayyor bо‘lishiga olib keladi. О‘ziga hurmatni yо‘qotgan odamdan
boshqa nima kutish mumkin?
Bola ishonchi – uning xulqini, о‘ziga va hayotga munosabatini bir lahzada о‘zgartirishga qodir
bо‘lgan xavfli va kuchli tuyg‘u. S.Sveygning “Kuydiruvchi sir” novellasini о‘qib chiqing, shunda bu
bilan hazillashish qanchalar xavfli ekaniga ishonch hosil qilasiz. Bola tarbiyachiga ishonar ekan,
butunlay uning izmida bо‘ladi. Shunday ekan, tarbiyachi о‘zini qanchalar oqilona va dono tutishi
lozimligi kundek ravshan. Ayrim istak-xohishlar – qо‘llab-quvvatlaydi va rivojlantiradi, boshqalari –
sekinlashtiradi va yо‘q qiladi. Tarbiya – asab va kuchlar bellashuvi emas, balki hayot bо‘ylab birga
harakat qilishdir.
Shunday qilib, bolani tushunish – insonparvar pedagogning birinchi tabiiy reaksiyasidir. Bu
yerda asosiysi – “selostnoye vospriyatiye”, bolani alohida xislatlari bilan emas, balki yaxlit qabul
qilish, shaxsning о‘zak tuzilmalariga, ularning xulq-atvor va faoliyatda namoyon bо‘lishiga, о‘ziga
munosabatiga, ehtiyojlar va motivlarga yо‘nalganlikka e’tibor qaratishdir. Qat’iy etalonlarni
qо‘llash, kam ahamiyatli tafsilotlardan shoshilinch xulosalar chiqarish maqsadga muvofiq
sanalmaydi.
6
Do'stlaringiz bilan baham: |
