Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 6 - SON 
114 
Ko‗zga kiyurub qadi misolin.
Dostonda ―ko‗ziga uyqu solmoq‖ uch komponentli iborasi ―yutuqlardan 
esankiramoq, o‗zidan ketmoq, ko‗zini g‗aflat uyqusi bosmoq‖ ma‘nolarini 
ifodalashga xizmat qilgan: 
Bedilni yengib edi bu qayg‗u, 
Kim baxt ko‗ziga soldi uyqu.
Tilimizda 
―ko‗zini ochmoq – ko‗zi ochildi‖ 
iborasi juda faol qo‗llanib, 
―hushyor qilmoq, yaxshi-yomonni tushunadigan qilmoq‖ kabi ma‘nolarni bildiradi 
[9, 140]. ―Layli va Majnun‖ dostonida esa 
―ko‗z ochmoq‖ 
iborasi ―kasaldan turmoq, 
bardam bo‗lmoq‖ ma‘nolarini ifodalagan: 
Sohibi hafaqon kuyov ko‗z ochti, 
Boshidag‗i el sari so‗z ochti.
Yuqorida keltirilgan baytda ―ko‗z ochmoq‖ iborasiga qofiyadosh bo‗lgan 
―so‗z ochmoq‖ iborasi ham qo‗llangan. Bu ibora ―gapirmoq, so‗zlashga imkon 
bo‗lmoq‖ ma‘nolarida qo‗llangan. Shoir o‗z asarida juda ko‗p o‗rinlarda baytning har 
bir misrasi tarkibiga qofiyadosh iboralarni kiritib, ohangdorlikni oshirishga erishgan. 
Masalan, 
―bosh qo‗ymoq‖ va ―yosh to‗kmoq‖ 
umumturkiy iboralarining qo‗llanishi 
haqida xuddi ana shu fikrni aytish mumkin: 
Zayd olig‗a har zamon qo‗yub bosh, 
Arz ayladi sayldek to‗kub yosh 
kabilar. 
―Ko‗ngil‖ 
so‗zi umumturkiy bo‗lib, ―kishining his-tuyg‗u, kechinmalari 
manbai; yurak, qalb, dil‖ ma‘nolariga ega [10, 415]. Bu so‗z Alisher Navoiy davrida 
ham juda faol qo‗llanishda bo‗lgan. ―Alisher Navoiy asarlari tilining izohli 
lug‗ati‖ning guvohlik berishicha, 
―ko‗ngul // ko‗ngil‖ 
umumturkiy so‗zi ulug‗ shoir 
asarlarida asosan uch ma‘noda qo‗llangan hamda bu so‗z yordamida o‗sha 
davrdayoq 
―ko‗ngul bermoq‖, ―ko‗ngul bog‗lamoq‖, ―ko‗nug olmoq‖, ―ko‗nglini 
ovutmoq‖, ―ko‗ngli ozmoq‖, ―ko‗ngli ochilmoq‖, ―ko‗ngli sovumoq‖, ―ko‗ngli 
tosh‖, ―ko‗ngul uzmoq‖, ―ko‗ngli qaro‖, ―ko‗nglini qaro etmoq‖, ―ko‗ngli qattig‗‖, 
―ko‗ngli yumshoq‖, ―ko‗ngul g‗ash qilmoq‖ 
singari bir qancha umumturkiy 
frazeologizmlar 
shakllangan. 
Yuqorida 
keltirilgan 
―ko‗ngil‖ 
komponentli 
umumturkiy iboralarning ma‘lum qismi ―Layli va Majnun‖ dostonida ham 
qo‗llangani ma‘lum bo‗ldi. Masalan, 
―ko‗nglini olmoq‖ iborasi ―o‗ziga yaqin olmoq, 
ishqiga sazovor qilmoq‖ 
ma‘nolarini bildiradi: 
K-ey tanima hayrat o‗ti solg‗an, 
Ko‗nglumni burun nazarda olg‗an.
―Ko‗nglini ovutmoq‖ 
umumturkiy iborasi esa ―ko‗ngliga taskin bermoq, 
tinchlantirmoq‖ ma‘nolarini ifodalashga xizmat qilgan: 
Ul kom ila ko‗nglini ovutma, 
Bu ravza sari ani yovutma.

---