Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 6 - SON 
111 
Masalan, tilimizda ―oyoq // ayoq // ayog‖ so‗zi eng qadimgi, umumturkiy 
so‗zlardan biri bo‗lib, ―odam, hayvon, qush va umuman jonli organizmlar 
gavdasining tayanib turishi va yurishi yoki o‗rmalashi uchun xizmat qiladigan ―a‘zo‖ 
ma‘nosini bildiradi [10, 1, 522]. Bu umumturkiy so‗z yordamida tilimizda o‗ttizdan 
ortiq iboralar shakllangan. Shulardan biri ―ayog‗ uzotmoq‖ iborasi bo‗lib, biz 
o‗rganayotgan ―Layli va Majnun‖ dostonida ―oyoqni cho‗zib yashamoq, yurmoq‖ 
ma‘nolarini ifodalaydi: 
G‗am za‘fida dasht uzra yotsang, 
Qum bistar ekin ayog‗ uzotsang; 
Har bargki xastavor yotti, 
Yer bistarida oyoq uzatti
Hozirgi vaqtda ―oyoq uzatmoq // oyoq cho‗zmoq‖ iborasi polisemantik ibora 
sifatida tilimizda faol qo‗llanadi. Uning dastlabki ma‘nosi 
―ko‗ngli tinchimoq, g‗am-
tashvishdan holi bo‗lmoq‖
, keyingi, ko‗chma ma‘nosi esa 
―o‗lmoq, jon bermoq‖
dir 
[O‗TIL, 1, 523]. Sh.Rahmatullayev lug‗atida esa ―oyog‗(i)ni uzatmoq‖ iborasining 
faqat 
―qazo qilmoq‖
ma‘nosi ko‗rsatilgan [9, 190]. 
―Layli va Majnun‖ dostonida 
―boshiga tushmoq‖, ―boshiga tufroq 
sovurmoq‖, ―boshiga urmoq‖, ―bosh ostonaga yetmoq‖, ―boshi quyi bo‗lmoq‖, 
―bosh tortmaslik‖
singari bir qancha ―bosh‖ komponentli umumturkiy 
frazeologizmlar qo‗llangan. Jumladan, ―boshiga tushmoq‖ iborasi ―og‗ir ahvolga 
tushmoq, tashvishga tushmoq‖ ma‘nolarini bildiradi: 
Бир кун эрикиб маҳи муаддаб, 
Тушти бошиға ҳавойи мактаб
Hozirgi vaqtda ―boshiga tushmoq‖ iborasi 
―hayotida kutilmagan tarzda sodir 
bo‗lmoq‖
ma‘nosida qo‗llanadi [9, 45].
―Boshiga urmoq‖ umumturkiy iborasi dostonda ―boshiga baxtsizlik 
yog‗ilmoq‖ ma‘nosini ifodalash uchun xizmat qilgan: 
Boshig‗a ki urdi zahm gardun, 
Boshi to‗kidin adadda afzun. 
―Boshini silamoq‖ umumturkiy iborasi esa ―mehribonlik ko‗rsatmoq‖ 
ma‘nosini bildiradi: 
Boshin siladi firoqi avbosh, 
Kim yog‗durgum bu bosh uza tosh. 
―Boshi quyi bo‗lmoq‖ umumturkiy iborasi ―izza bo‗lmoq, uyalmoq‖ 
ma‘nolarini ifodalashga bo‗ysundirilgan: 
To qo‗pti kelib dimog‗ig‗a xush, 
Boshi quyi erdi, og‗zi xomush.
―Boshni quyi solmoq‖ 
iborasi Alisher Navoiy asarida 
―egilmoq, mute 
bo‗lmoq, taslim bo‗lmoq‖
ma‘nolarini ifodalash vositasi sifatida qo‗llangan: 

---