Тошкент давлат иқтисодиёт университети

7.5. Хеджлаш ва биржа чайқови 
Хеджлаш бу – нарх динамикасида реал товарлар нархи ва худди шу 
товарларнинг фьючерс шартномалари нархи ўртасидаги фарққа асосланадиган 
биржа фьючерс савдоси жараёнида фойда олиш усулидир.
Биржа савдоси амалиётида хеджлаш ва чайқов фарқланади . Биржа 
чайқови бу – вақт бўйича, макон бўйича ва ҳар хил товар турларига 
фьючерс шартномаларининг нарх динамикасидаги фарққа асосланадиган 
биржа фьючерс савдоси жараёнида фойда олиш усулидир.
Сиёсий-иқтисодий маънода хеджлаш ҳам, биржа чайқови ҳам оддий 
чайқовни, яъни ишлаб чиқаришга эмас, балки нархлар ўртасидаги фарққа 
асосланган ҳолда фойда олиш усулини ифодалайди. Хеджлаш ва биржа 
чайқови – чайқовнинг биржада амалга ошириладиган биргаликда бўла 
оладиган ва бир-бирини тўлдирадиган, лекин шу билан бир пайтда ўзаро фарқ 
қиладиган икки хил тури. Бу танганинг икки томонидар. Хеджлаш биржа 
чайқовисиз бўла олмайди ва аксинча.
Хеджлашни биржада қоидага кўра, бир вақтнинг ўзида реал товар 
бозорининг қатнашчилари: ишлаб чиқарувчилар, қайта ишловчилар, 
савдогарлар ҳисобланган корхоналар, ташкилотлар, хусусий щахслар амалга 
оширади.

---

94 
Биржа чайқови билан одатда биржа аъзолари ва фьючерс 
шартномалари нарх динамикасида ўйнаш истагида бўлган барча 
ҳоҳловчилар (одатда хусусий шахслар) шуғулланади. 
Амалиётда хеджлаш билан шуғулланадиган субъектлар ва фаолияти 
биржа чайқови билан боғлиқ бўлган субъектлар ўртасида қатъий фарқлар 
йўқ, чунки реал товра бозори қатнашчилари ҳам биржа чайқовларида 
иштирок этади, ахир бу бозор хўжалигида асосийси бу мақсаднинг қайси 
биржа о-ялари ҳисобига эришилишидан қатъи назар фойда олиш 
ҳисобланади.
Хеджлашдан мақсад – реал товар бозорида сотишдан олнадиган фойда 
билан таққослаганда қўшимча фойда оилшдир.
Умуман у биржа аъзоси бўлмаган барча шахслар ва ташкилотлар 
учун оддий мақсад – тижоратнин бошқа шакллари билан бир қаторда энг 
катта фойда олиш бўлган биржадаги тижорат фаолиятининг ўзига хос 
шаклини ифодалайди. Хеджлаш икки ёқлама характерга эга, яъни бир 
вақтнинг ўзида реал товар нархи ва фьючерс шартномаси нархига таянади, бу 
эса муҳим амалий аҳамият касб этади.
У биржа (фьючерс шартномалари) бозорнинг реал товар бозори билан 
билвосита алоқасини таъминлайди.
Хеджлаш реал товар бозорида нарх йўқотишларидан биржа 
суғурталаш 
функциясини 
бажаради 
ва 
айрим 
харажатларнинг 
қопланишини таъминлайди.
Хеджлаш техникаси қуйидагилардан иборат:
Нақд товар сотувчиси, ўзини тахмин қилинаётган нарх пасайишидан 
ҳимоя қилиб, биржада ушбу товарга фьючерс шартномасини сотади. Нарх 
пасайган ҳолатда у нархи тушиб кетган фьючерс шартномасини қайта сотиб 
олади ва унинг реал товар бозорида тўлиқ олмагантушумини компенсациялаши 
лозим бўлган фойдани олади.
Нақд товар сотувчиси товар нархининг ўсишидан зара кўрмасликдан 
манфаатдор. Шу сабабли нархнинг ўсишни тахмин қилиб, у ушбу товарга 
фьючерс шартномасини сотиб олади. Тенденция тўғри топилган ҳолатда 
харидор реал товар бозоридаги нархнинг ўсиши билан алоқада унинг ҳам 
анрхи ўсган ўз фьючерс шартномасини сотиб юборади ва шу тариқанақд 
товарни харид қилиш бўйича қўшимча харажатларини қоплайди.
Фьючерс савдоси механизмидан фойдаланиш, юқорида келтирилган 
мисоллардан кўриниб турганидек, сотувчиларга ўз тушумини, демак, 
фойдасини, харидорларга эса – харажатларини режалаштириш имконини 
беради.
Амалиётда узоқ муддатли нарх ўзгаришларини олдиндан айтиб бериш 
қийин. Реал товар бозори ва фьючерс бозорининг нарх динамикаси бир-бирига 
мос келмайди, шунинг учун, қоидага кўра, хеджлаш ишлаб чиқарилган 
биржа товарлари бутун массасини қамраб олмайди.
Қатнашчилар такриби ва қай мақсадда амалга оширилишига қараб 
хеджлашнинг турли шаклари мавжуд бўлади. Хеджлаш фьючерс шартномаси 

---

95 
тузилган пайтда йўқ бўлган барча нақд товарга, реал товарни етказиб бериш ва 
фьючерс шартномасини бажариш турли саналари комбинациясига ва 
ҳоказоларга қўлланиши мумкин.
Хеджлаш қўшимча фойда олишга ҳам имкон беради. Нақд товар нархи 
ва фьючерс шартномаси ўртасида мос келувчи етказиб бериш ойидаги 
нархлар ўртасида ўртача фарқ «базис» ҳисобланади ва товарни сақлаш 
харажатлари ва бошқа башорат қилиш қийин бўлган омилларга боғлиқ 
бўлади.
Хеджлашда қўшимча фойда олиш истагида бўлган товар сотувчиси ўз 
товарига фьючерс шартномасини реал товарнинг амалдаги бозор нархидан 
базис миқдорига катта бўлган нархда сотишга ҳаракат қилиши лозим. Агар 
кейинчалик базис камаядилагн бўлса, хеджер ютади, чунки фьючерс бозорида 
нархнинг ўсиши реал бозорда нархнинг пасайишидан олди келади. Базис 
ошган тақдирда эса хеджер - сотувчи ютқазади. Қўшимча фойда олиш 
истагида бўлган товар харидори ўз башоратларида базиснинг бошқача 
ўзгаришига асосланади, яъни базис ўсганда хеджер ютади, камайганда эса - 
ютқазади.
Агар хеджер сотувчи бўлса, якуний нарх мақсадли нархдан юқори бўлган 
ҳолларда унинг қўшимча фойда олиш имконияти бўлади. Бунга базиснинг 
пасайишида эришиш мумкин.
Агар хеджер харидорни ифодалайдиган бўлса, у қўшимча фойдани 
якуний нарх мақсадли нархдан паст бўлганда, яъни базиснинг ўсшида олади.