Тошкент давлат иқтисодиёт университети

14.4. Биржанинг электрон савдо майдончасида акциялар харид ёки сотув 
нархини киритишда трейдерларнинг хатолари 
14.5. Вазифаларни автоматлаштиришнинг аҳамияти 
 
14.1. Биржа савдосини автоматлаштириш.
Биржанинг компьютер таъминоти 
Биржа – бозор механизмининг таркибий қисми; у талаб ва таклиф реал 
нисбатини аниқлайди, мувозанатли нархларни шакллантиради ва уларга 
улгурди бозорни йўналтиради, товар массасини товар муомаласи соҳасига жалб 
этишга хизмат қилади. Бундан ташқари, биржа – хеджлаш орқали нархни 
барқарорлаштириш воситаси, нархлар ўртасидаги фарқда тижорат чайқовлари 
воситаси ва шу аснода инвестициялаш учун жалб этувчи соҳа ҳисобланади . 
Биржа савдоси қуйидаги йўл билан амалга оширилади: 
биржа битимларини биржа воситачиси томонидан мижознинг номидан ва 
уни ҳисобига ёки ўз номидан ва мижознинг ҳисобига амалга ошириш 
(брокерлик фаолияти); биржа битимларини биржа воситачиси томонидан 
кейинчалик биржада қайта сотиш мақсадида ўз номидан ва ўз ҳисобига амалга 
ошириш (дилерлик фаолияти).
Замонавий жаҳон иқтисодиётида биржа савдосининг ролини кўриб чиқиш 
учун албатта биржа савдосини автоматлаштириш моҳиятига мурожаат қилиш 
зарур. Охирги пайтларда иқтисодий вазифаларни ҳал қилишда ЭҲМни қўллаш 
кенгаймоқда. Бугунги кунда деярли барча ташкилотлар ўз ишида ҳисоблаш 
техниксидан 
фойдаланмоқда. 
Бозор 
иқтисодиёти 
муносабатларининг 
шаклланиши давомида ҳисоблаш техникалари бозори ҳам, дастурий таъминот 
воситалари бозори ҳам асосан кичик ва ўта корхоналарнинг қўшилиши 
ҳисобига анча кенгайди. 
Сақланаётган маълумотлар ҳажми ва таркибий мураккаблигининг ўсиши, 
ахборот тизимларидан фойдаланувчилар доирасининг кенгайиши шунга олиб 
келдики, 60-йилларда маълумотлар тўпламини бошқариш тизимларининг 
(СУБД) илк саноат намуналари – МТни ташкил қилиш ва юритиш учун 
мўлжалланган ихтисослашган дасутрий воситалар пайдо бўди. Иқтисодий 
жараёнларни автоматлаштириш учун СУБД дан фойдаланиш кўп ҳолларда 
мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бандлик хизмати ёки меҳнат биржасини 
автоматлаштириш мисолини кўриб чиқамиз. 

---

177 
Биржанинг компьютер тизимида барча маълумотлар – савдо ҳақида, 
биржада рўй берадиган операциялар ҳақида хизмат ахборотлари ва ҳ.к. 
сақланади. 
Хизмат ахбороти деб уни очиб бериш биржага ва савдо қатнашчларига 
зарар етказиши мумкин бўлган ва қуйидагиларга алоқадор ҳар қандай ахборот 
ҳисобланади: 
 эмитентлар ва улар чиқарган эмиссион қимматли қоғозлар, то бундан 
ахборот эълон қилинадиган пайтга қадар, жумладан, агар бу 
эмитентнинг қимматли қоғозлар бозор баҳосига таъсир этадиган бўлса, 
шунингдек, эмитентдан янгиликлар лентасида эълон қилинмасдан 
олдин жиддий далилар ҳақида олинагн маълумотлар;
 савдо қатнашчилари, жумладан, уларнинг молиявий аҳволи; 
 савдо ҳисобрақамларида қимматли қоғозлар миқдори ва пул маблағлари 
суммаси ҳақидаги ахборот;
 биржа савдоларида қимматли қоғозлар билан битимлар, биржа 
томонидан ахборотлар белгиланган тартибда эълон қилинган ҳолатлар 
бундан мустасно; 
 савдо қатнашчилари ва биржа ходимларининг биржа компьютер тизими 
ва биржа компьютер тармоғига кириш учун номлари ва пароллари; 
 биржанинг компьютер тизимини рухсатсиз уланишдан ҳимоя қилиш 
тизими;
 Биржа, Ҳисоб-китоб ташкилоти, Клиринг ташкилоти, Ҳисоб-китоб 
депозитарийси фаолиятида мажбурий очиб бериш лозим бўлмаган 
жиддий ҳодисалар; 
 савдо 
қатнашчисини 
қимматли 
қоғозлар 
бозорининг 
бошқа 
субъектларига нисбатан устун ҳолатга қўйиши мумкин бўлган бошқа 
ахборотлар. 
Хизмат ахборотларини қайта ишлаш қоидалари ва уларга уланиш режими. 
Ҳимоя қилиниши лозим бўлган ахборот биржада электрон кўринишда 
(жумладан, компьютер тармоқларида, магнитли воситаларда), шунингдек, 
босма ҳужжатлар шаклида сақланади.
Учинчи шахсларнинг Биржага уланиши фақат Биржа ходимлари 
иштирокида амалга оширилади. 

---

178 
Биржа ходимларининг, шунингдек, учинчи шахсларнинг Биржа компьютер 
тизимига уланиши фақат индивидуал ном ва пароллар асосида амалга 
оширилади. 
Биржа компьютер тармоғига уланишга фақат Биржа ходимларига ҳар ой 
ўзгартириладиган индивидуал пароллар асосида рухсат берилади. 
Техник воситалардан фойдаланган ҳолда ахборот технологиялари бўлими 
қуйидагиларни амалга оширади: 
 онлайн режимида Биржа компьютер тизимига, Биржа компьютер 
тармоғига уланищ мониторинги, шунингдек, рухсатсиз уланишнинг 
олдини олиш ва бунга йўл қўймаслик; 
 киручи/чиқувчи e-mail хабарлари мониторинги; 
 ички назорат Бўлими билан биргаликда ходимларнинг лавозим 
мажбуриятларига мувофиқ Биржа ходимларининг Биржа компьютер 
тизими ва Биржа компьютер тармоғи ресурсларига уланиш ҳуқуқини 
чеклаш. 
А) Хизмат ахборотларини рухсатсиз уланишдан ҳимоя қилиш