Тошкент давлат иқтисодиёт университети

Гегел (1770-1831) инсон шаклланишининг тарихий жараёнини таърифлаб шундай таъкидлаган еди: инсон меҳнат туфайли инсон бўлади. У меҳнат жараёнини диалектик триада сифатида таърифлади: меҳнат амалий кузатиш сифатида; товар ва мулк табақалаш сифатида; меҳнатнинг моҳиятини ҳам, предметини ҳам ўз ичига олувчи қурол. Меҳнат тушунчаси Гегелда ғоят кенг доирадаги маъноларга ега бўлиб, убутун инсоний фаолиятни, инсон фаоллигининг барча турларини қамраб олади. Гап назарий меҳнат, роҳатланиш предметларини шакллантирувчи ва ишлаб чиқарувчи меҳнат, умумий манфаатлар учун меҳнат (давлат ва сиёсий фаолият) ва ижодий меҳнат ҳақида бораяпти.
Гегел меҳнатни бир томонлама тушунган. Ривожланган капиталистик борлиқни етарлича билмаганлик туфайли у меҳнатнинг фақат ижобий томонини кўрарди.
П.Ж.Прудон (1809-1865) ижтимоий муаммоларни таҳлил қилиш доирасида инсон меҳнати масалларини ҳам кўриб чиқди. Унинг фикрига кўра, меҳнат натижаси – умумий натижа, уни ҳеч ким олиб қўйишга ҳақли емас, демак, хусусий мулкни тугатиш лозим. Прудон меҳнатни жамиятнинг ўсишини белгилаб берувчи ҳал қилувчи кучи, унинг ички ва ташқи организми деб ҳисоблаган ҳолда шундай таъкидладики, меҳнат қуроллари билан фойдалана олмайдиган инсон умуман инсон емас, балки аномалиядир.
Прудон ҳунарманднинг меҳнатини ерга урган ва ишчини ишлаб чиқаришга қарам ҳолатга қўйган ижтимоий меҳнат тақсимотининг салбий оқибатларини ҳам таъкидлади. Унинг фикрига кўра, машина турли опэрацияларни бирлаштиради, фабрика еса ишчиларни ҳар бир қисмнинг бутунликка нисбатига мос равишда гуруҳлайди.
Ижтимоий фикр ҳақида тўхталадиган бўлсак, меҳнат муаммолари капиталистик тузумни танқид қилиб, адолатли жамиятни қуриш таклифи билан чиққан утопик социалистлар тадқиқотларида ўзининг енг тўлиқ аксини топди.
Томас Мор (1478-1535)нинг фикрига кўра, меҳнат нафақат мажбурият, балки жамиятнинг барча аъзолари учун шараф ҳамдир. Умумий мажбурият сифатида меҳнатдан ўзини фанга бағишлаши лозим бўлган олимлар озод етилади. Мор 6 соатлик иш кунининг белгиланишини, бўш вақтдан еса шахсни ҳар томонлама ривожлантириш учун фойдаланишни таклиф қилди. Т.Кампанелла (1568- 1639)нинг таъкидлашича, ҳар қандай меҳнат фойдали ва ҳимматли, фаолиятнинг енг хавфли ва оғир турлари еса енг фахрлидир. Мордан фарқли ўлароқ Кампанелла меҳнатга бир кунда 4 соатни бағишлаш кэрак, қолган вақт еса дам олиш, ўқиш ва ўйин-кулги (сайр-томоша) учун сарфланиши лозим, деб ҳисобларди.
Француз инқилобининг ижтимоий оқибатларини чуқур тадқиқ етган A.СенСимон (1760-1825) инсонни маънавий ва жисмоний кучлар бирлиги сифатида қабул қилди ва меҳнатни катта ижтимоий ҳодиса, деб ҳисоблаган ҳолда меҳнат барча инсонларнинг мажбурияти, бекорчилик еса – бу “нотабиий, номаънавий ва зарарли ҳодиса”, дея таъкидлади. У тақсимлашни меҳнатига кўраамалга оширишни ва бу билан експлуатация қилишга (бировларнинг кучидан фойдаланишга) имкон қолдирмасликни таклиф қилди. Шарл Фуре (1772-1837)нинг фикрича, меҳнат инсон учун ҳузур-ҳаловат келтириши кэрак. Бунинг учун қуйидаги шартлар зарур: ёлланма меҳнат тизимини тугатиш, ишчиларнинг моддий жиҳатдан таъминланганлиги, иш кунининг узун бўлмаслиги, ишлаб чиқаришнинг умумлаштирилиши, меҳнатнинг муҳофаза қилиниши, «янги тартиб»ни ташкил етиш ва барчанинг меҳнатқилиш ҳуқуқи. Шунингдек, у меҳнатга кўра ҳақ тўлашни таклиф қилди, бунда иш вақти бир кунда бор-йўғи икки соатни ташкил қилиш кэрак.