Тошкент давлат иқтисодиёт университети

Меҳнат ва унинг жамият ҳаётидаги роли ҳақидаги ғоялар генезиси Қадимий дунёда катта иншоотлар қурилишида ишчи кучи, материаллар ва вақтдан ташкилий фойдаланиш, қадимда меҳнат ҳақида муайян тасаввурлар мавжуд бўлган бўлиши лозимлигидан далолат бериб турибди. Бироқ, инсон фаоллигининг асоси сифатида меҳнат бир хил даражада жозибали емас еди. Бунга сабаб шуки, қулдорлик даврига хос бўлган умумий белгилар билан бир қаторда муайян қулдорлик жамиятлари улар маданиятининг ўзига хос хусусиятларида, шу жумладан меҳнатни тушунишда намоён бўлувчи ўз жиҳатига ега еди. Шу тариқа, қадимий ҳинд ва қадимий Хитой фалсафасида меҳнатнинг ҳеч қандай барқарор концепциялари мавжуд емас.
Қадимги Хитойда меҳнат тўғрисидаги тасаввур унинг аҳамиятини, биринчидан, «кули» (қора ишчи) меҳнати (аччиқ тер) – оғир, жисмоний, машаққатли меҳнат ва «ганба» меҳнати (қуруқ тер) – ақлий, ижодий меҳнат; иккинчидан, деҳқончилик меҳнати (у «илдиз»деб номланарди) ҳамда ҳунарманд ва савдогар меҳнати («бўта») сифатида тушуниш билан боғлиқ еди.
Қадимий ҳинд фалсафасида ҳам меҳнат тўғрисида тугалланган тасаввур мавжуд емас. Меҳнат браҳман олимлар ишларида катта ўрин тутмаган. Ўзларининг ҳукумронлик қилувчи синфга мансублиги туфайли улар қуйи табақа қисмати ҳисобланган амалий фаолият билан қизиқмаган ҳолда онтологик ва гносеологик масалалар билан шуғулланишди. Шундай бўлса-да, инсон меҳнати, уларнинг фикрига кўра, кейинги авлодларга ниманидир қолдириш учун инсондаги бор нарсани кўпайтириши кэрак. Ушбу қоида шарофати билан йирик ирригация тизимлари, қасрлар, саройлар ва кўплаб шаҳарларни қуриш мумкин бўлди.
Меҳнатга алоҳида ўрин берилмаган Хитой ва ҳинд фалсафасидан фарқли ўлароқ, юнон-рум цивилизацияси ижтимоий-иқтисодий тадқиқотларда меҳнат тўғрисида муҳим жиҳатларни мужассам еттирган.
Aнтик ижтимоий фикрда меҳнат тўғрисидаги айрим мулоҳазалар Ксенофонтда (эрамиздан аввалги 430-355 йй.) учрайди. У меҳнат тақсимоти ва унинг шартлилиги ҳақидда тўхталиб, универсал меҳнатнинг заиф томонларини ва меҳнат тақсимотининг устунликларини таъкидлади.
Меҳнат тўғрисида эътиборга лойиқ фикрлар Платон (эрамиздан аввалги 427- 347 йй.) ва Aристотел (эрамиздан аввалги 384-322 йй.) ишларида келтирилган. Платон нафақат ижтимоий меҳнат тақсимотининг аҳамиятини, балки меҳнат орқали тарбиялаш ва машғулотларни танлашнинг муҳимлигини ҳам таъкидлади. Меҳнат тақсимотини ўз англашидан келиб чиққан ҳолда, Платон ҳар бир киши фақат битта фаолият тури билан шуғулланиши лозим, деб ҳисобларди. Меҳнат тақсимоти ҳақидаги таълимот – Платонда давлатни қуришнинг асосий тамойили ҳисобланади. К.Маркс уни «миср табақавий тузумининг афинача идеаллаштириш» сифатида таърифлади.