Тошкент давлат иқтисодиёт университети т. М. Зияев, Ш. Т. Исроилова, Д. Т.ЁҚУб олий таълимнинг

БОБ. ИШЧИ КУЧИ БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ

1. 
   Ўтиш даврида аҳолининг иш билан бандлиги моделини шакллантиришнинг аҳамияти
   

Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида ишлаб чиқаришнинг инсон омилини фаоллаштириш ҳамда унинг самарадорлигини ўстиришдаги ролини оширишда аҳолининг иш билан тўлиқ ва самарали бандлигини таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Меҳнатга лаёқатли аҳолининг иш билан тўлиқ ва самарали бандлигини таъминлаш ҳар бир шахснинг меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш каби конституциявий ҳуқуқларини¹ рўёбга чиқаришнинг муҳим шарти ҳам ҳисобланади. Шу боисдан ҳам ўтиш иқтисодиёти шароитида аҳолини жамият ривожланишининг ижтимоий-иқтисодий мақсадларига асосланган ҳамда инсонпарварликка йўналтирилган тўлиқ ҳамда самарали иш билан бандлиги моделини шакллантириш илмий ва амалий аҳамият касб этади.

Меҳнатга лаёқатли аҳоли иш билан бандлигининг бу модели инсонга, унинг манфаатларини, талабларини қондиришга, шунингдек, инсон шахсининг меҳнат ва бўш вақт соҳасида жамият учун наф келтирадиган қобилиятлари ва хусусиятларини вужудга келтиришга йўналтирилган бўлади. Ушбу иш билан бандлик модели мазмуни Л.С.Чижова таъкидлаганидек, ишловчини меҳнат қилишга мажбурлашдан воз кечиш ҳамда уларга ижтимоий фойдали фаолият
¹ Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.гЎзбекистон, 2003. 9-бет.
тури ва соҳасини эркин танлаш, меҳнат қилиш шакли ва меъёрини ўзи белгилаш имкониятларининг яратилишини ифодалайди¹. Бунда инсон ўзининг ёши, жинси, саломатлиги, шахсий ва оилавий аҳволи, билим ва касб-малака даражаси, қизиқиши, шахсий манфаати ва қадриятларни идрок этиши ҳамда жамиятдаги иқтисодий, социал ва сиёсий конъюнктура ўзгариш-ларини эътиборга олиб, ижтимоий фойдали меҳнат тури, соҳасини, унда иштирок этиш меъёри ва шаклини ўзи эркин танлаш имкониятига эга бўлади.
Шундай қилиб, инсонпарварликка йўналтирилган аҳолининг иш билан бандлик моделининг мақсадлари иқтисодий, социал ва демографик жиҳатларга эга бўлиб бир неча гуруҳлардан иборат:

• 
  иқтисодиётдаги чуқур таркибий ўзгаришлар ва ишловчиларнинг кенг кўламда анъанавий тармоқларда ишдан бўшатилиши, яъни қисқартирилиши шароитида юқори самарали меҳнатга асосланган тўлиқ иш билан бандлигини таъминлаш;
  
• 
  инсон шахсини ривожлантиришда, камолатга етказишда касбкор-лик меҳнати ролини ошириш, меҳнатга ижтимоий-фаол муносабатни шакллантириш асосида миллий иқтисодиётни юқори билимли, касб-малакали кадрлар билан таъминлаш;
  
• 
  меҳнатга лаёқатли аҳолининг иш билан бандлигини ўстиришни демографик сиёсат мақсадлари билан уйғунлаштириш.
  

Демак, аҳолининг иш билан бандлигининг янги модели ишловчиларнинг мобиллиги, яъни ҳаракатчилигини, уларнинг юқори ижтимоий страт(табақа)га ўтишга интилишини тақозо этади. Бу борада шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, жамиятнинг ижтимоий страти
¹ Қаранг: Стратегия занятости. Отв. ред. Л.С.Чижова. -М.гЭкономика, 1990. С.21-22.
унинг ижтимоий таркибини ифодалайди. У эса икки қуйидаги шаклларда намоён бўлади:

• 
  кишиларнинг касб-билим даражасининг ўсиб боришига асосланган касб-малакавий ижтимоий таркиб (страт);
  
• 
  аҳоли даромадлари даражалари бўйича табақаланишига асосланган иқтисодий таркиб.
  

Улар ўртасидаги мувофиқликни, мутаносибликни таъминлаш мамлакат аҳолиси меҳнат фаоллигини оширишнинг муҳим омили ҳисобланади. Ўзбекистонда юқори касб-малака маҳоратига эга бўлган мутахассис ва ишловчилар ижтимоий страти (табақаси) мавжуд. Ислоҳотлардан илгариги даврда бу табақа жамиятнинг ижтимоий- иқтисодий иерархиясида юқори поғоналарни эгаллаган эди. Аммо иқтисодий ислоҳотларнинг дастлабки босқичида ушбу табақа вакилларининг бир қисми янгидан вужудга келган хусусий ишбилармон ва тадбиркорлар тоифасига нисбатан қуйи ижтимоий - иқтисодий аҳволга тушиб қолди. Ваҳоланки, янги ишбилармон ва тадбиркорларнинг касб-малака, билим даражалари нисбатан пастроқдир.
Юқори касб-малакали табақа вакилларининг бошқа қисми кичик ва ўрта бизнес, хусусий тадбиркорлик билан шуғуллана бошладилар, яна бошқа бир қисми эса кичик тадбиркорлик корхоналарида ёлланма ишчи ва хизматчи сифатида ишлай бошладилар. Аммо кичик тадбиркорлик корхоналарининг технологик жиҳозланиш даражаси ишловчилар касб-малака, билим даражасидан паст бўлиб, улар ўртасида номутаносиблик вужудга келди. Оқибатда улар ўзларининг илгариги юқори билим, касб-малакаларини йўқота бошладилар.
Уларнинг тўпланган юқори билим, касб-малакаларини тиклашлари учун иқтисодиёт таркибий ўзгаришларини амалга ошириш орқали илм талаб фаолият соҳалари яратилиши лозим бўлади. Шунингдек, ҳозирги даврда кам малакали, қўл меҳнати билан машғул бўлган қуйи касб-малакали ижтимоий тоифадаги ишловчиларнинг ўз билим, касб- малака маҳоратини оширишлари учун шароитлар яратилиши ҳам керак бўлади.

2.