Тошкент давлат иқтисодиёт университети “ИҚтисодиёт” кафедраси “Микроиқтисодиёт”

Сўнгги қўшилган нафлилик - муайян неъматнинг навбатдаги бирлигини истеъмол қилишдан олинган қўшимча нафлиликдир. Сўнгги қўшилган нафлилик умумий нафлиликнинг ўсган қисмидан иборат экан, у нафлилик функциясининг ҳосиласи ҳисобланади. Муайян эҳтиёжни қондирувчи ҳар бир навбатдаги неъмат олдингисига қараганда камроқ нафлиликка эга бўлади. Неъматларнинг чекланган миқдори шароитида эса доимо эҳтиёжни энг кам даражада қондирувчи «сўнгги нусхаси» мавжуд бўлади.
Сўнгги қўшилган нафлилик пасайиб бориш тенденциясига эга бўлиб, бу иқтисодий тамойил сифатида ифода этилади. Мазкур тамойилнинг моҳияти шундан иборатки, агар алоҳида олинган якка истеъмолчининг ҳолатидан келиб чиқилса, неъматларни истеъмол қилиш ҳажмининг кўпайиб бориши билан, маълум вақтдан бошлаб, муайян неъматнинг навбатдаги бирлигини истеъмол қилишдан олинган қўшимча нафлилик олдингисига нисбатан камайиб боради. Киши қанчалик кўй миқдордаги товарни истеъмол қилса, у шунчалик кўп ялпи нафлиликка эга бўлади. Ялпи (умумий) нафлилик сўнгги қўшилган нафлилик кўрсаткичларини жаъмлаш орқали аниқланади. Агар истеъмолчи манфий сўнгги қўшилган нафлиликка эга бўлса, у ҳолда ялпи нафлилик камаяди.


Чекли нафлик - бу нафлик функциясидан бирор бир неъмат узгарувчиси буйича олинган хусусий хосиладир.

бу ерда X_i - i -неъмат микдори;
MU_i - i -неъмат буйича чекли нафлик.
Чекли нафлик (MU) - бу бирор неъматдан кушимча бир бирлик истеъмол килиш натижасида (бошка неъматлар истеъмоли узгармаганда) истеъмолчи томонидан олинадиган кушимча наф.
Одатда, бирор-бир неъматни истеъмол килиш ошганда (бошка неъматлар истеъмоли хажми узгармаганда), умумий нафлик усади. Демак чекли нафлик мусбат.
MU 0.
Лекин, шу билан бирга, бирор-бир неъматдан хар бир бирлик кушимча истеъмол (бошка неъматлар истеъмолга хажми узгармаганда) олдингисига нисбатан камрок наф беради ва неъматнинг бу хусусиятига чекли нафликнинг камайиш конуни дейилади.
Математик тилда бу нафлик функциясининг иккинчи тартибли хосиласи нолдан кичик дегани:

Талабни аниклашнинг асосида чекли нафлигининг камайиш конуни
ётади. Маълумки, истеъмолчи учун неъматнинг чекли нафлиги камайиб боради ва ишлаб чикарувчилар кушимча бирлик махсулот сотишлари учун неъмат нархини пасайтиришлари керак булади.
Умумий нафлик билан чекли нафликнинг узгариши куйидаги расмда келтирилган (1-расм).

1-расмдан куриниб турибдики, неъмат микдори Q нинг ошишига, умумий нафлик U нинг ошиши тугри келади (а-расм). Неъмат микдори Q ошганда умумий наф ошгани билан, чекли наф ( MU - хар бир кушимча бирлик неъматнинг нафи) камайиб боради (б-расм). Максимал нафлик Q^* нуктада эришилганда, бу нуктада чекли нафлик ( MU ) нолга тенг булади.
Истеъмолчининг эну яхши истеъмол неъматлар мажмгини танлашини, неъматлар тури иккита булган хол учун караймиз. Умуман олганда бу тахлилни кескин даражада чекламайди. Хакикатдан хам истеъмолчи танловини берилган неъмат билан бошка колган барча неъматлар уртасида карасак хам булади. Иккита неъмат учун нафлик функцияси куйидаги куринишга эга (2-расм).
Расмда келтирилган нафлик функцияси U U(X₁, X₂ ) нинг графигида функциянинг U₁ ва U₂ кийматларига тугри келувчи чизиклар келтирилган. Масалан, ABC чизиги нафлик функциясининг U₁ кийматига мос келади ва шу
ABC чизикнинг хар бир нуктасига мос келувчи X₁ ва X₂ неъматлар микдори комбинациялари бир хил даражадаги нафлик U₁ ни таъминлайди.

Графикдаги ABC чизикнинг X₁ 0X₂ текисликдаги проекцияси A₁B₁C₁ эгри чизик нафлик функциясининг U₁ кийматига тугри келувчи бефарк эгри чизиги дейилади. Нафлик функциясининг U₁ ва U₂ кийматларига мос келувчи бефарк чизиклар куйидаги куринишга эга. 3 расм