Тошкент давлат иқтисодиёт университети “ИҚтисодиёт” кафедраси “Микроиқтисодиёт”

Бюджет чизиги. Бефарклик эгри чизиклари бир неъмат билан иккинчи неъматни алмаштириш мумкинлигини курсатади, холос. Лекин, улар истеъмолчи учун кайси товарлар мажмугаси купрок нафлироклигини курсата олмайди. Бундай масалани бюджет чизиги ёрдамида ечиш мумкин. Бюджет чегараси товарлар нархига ва истеъмолчининг даромадига асосланади ва у мавжуд пул маблагларида кандай истеъмол товарлар мажмуасини сотиб олиш мумкинлигини курсатади. Бюджет чегарасини иккита неъмат мисолида курадиган булсак, агар истеъмолчи даромади R булса, X₁ ва X₂ лар биринчи ва иккинчи неъматлар микдори, P₁ ва P₂ лар мос равишда, биринчи ва иккинчи неъматларнинг нархлари булса, бюджет чегараси берилган даромад R хамда P₁ ва P₂ нархларда истеъмолчи томонидан сотиб олиниши мумкин булган, биринчи ва иккинчи неъматларнинг барча комбинацияларини ифодалайди. Бюджет чегарасини куйидагича ёзиш мумкин:
P₁ X₁ P₂ X₂ R_,
ва бу тенгсизлик товарларга сарфланадиган харажатлар йигиндиси, истеъмолчи даромадидан ошмаслигини билдиради. X₁ ва X₂ ларнинг манфий булмаслик ( иь X₁ 0 ва X₂ 0) шартини киритсак, у холда биз истеъмолчининг товарларнит
сотиб олиши мумкин
булган сохасини (расмда штрихланган кисм) аниклаган буламиз:

8-расм. Истеъмолчининг танлов сохаси.
Бюджет чегараси тенгламаси P₁ X₁ P₂ X₂ R графикда AB чизигини
беради, бу чизикга бюджет чизиги дейилади.
Бюджет чизиги куйидаги тартибда аникланади ва тенгламасини куйидагича ёзамиз:


Эҳтиёжларнинг ҳар бир даражасига кўра чексиз бефарқлик эгри чизиғи мавжуд бўлиши мумкин. Биз содда кўринишда фақат учта эгри чизиқни ифодаладик. Бу уч эгри чизиқ товарлар тўпламининг ранжировкаси (тартибини) таъминлайди. Ранжирлаш тўпламларни афзалликнинг энг юқори даражасидан энг кам томонга йўналтирилган тартибда қўйиб чиқади. Бироқ, бу тартиб бир тўпламнинг бошқа биридан нечоғлиқ афзаллигини кўрсатиб бера олмайди.
Истеъмолчи ҳатти-ҳаракатини тушунишда истеъмолчи бюджетининг чекланганлиги муҳим аҳамият касб этади. Бюджет чекланганлиги истеъмолчининг муайян пул даромадлари мавжудлиги шароитида нархларкинг муайян даражасида у ёки бу турдаги товарларнинг маълум чекланган миқдорини сотиб олиш имконияти орқали ифодаланади. Истеъмолчи бюджетининг чекланганлигини графикда икки турдаги товарни сотиб олишнинг турли комбинацияларини кўрсатувчи бюджет чизиғи шаклида ҳам акс эттириш мумкин.
Истеъмолчи бюджети чизиғининг ҳолатига унинг даромадлари ва товарлар нархининг ўзгариши таъсир кўрсатиши мумкин.

Хулоса
Курс ишини бажаришдан шундай хулосага келиндики, истеъмол -жамият иқтисодий эҳтиёжларини қондириш мақсадида ишлаб чиқариш натижаларидан ва ишлаб чиқариш омиллари (ишчи кучи)дан фойдаланиш жараёнидир. Миллий иқтисодиётда янгидан вужудга келтирилган қиймат, яъни миллий даромад истеъмол ва жамғарма мақсадларида сарфланади. Буни кенг маънода талқин қиладиган бўсак, истеъмол жамият иқтисодий еҳтиёжларини қондириш жараёнида ишлаб чиқарилган товар ва хизматлардан фойдаланишни англатиб, унумли ва шахсий истемолга ажралади. Замонавий жаҳон хўжалиги вужудга келмасдан олдин ҳам халқаро иқтисодий муносабатлар (асосан савдо кўринишда) мавжуд бўлиб, бунда асосий еътибор истеъмол таварларига қаратиган.
Классик иқтисодчиларнинг фикрига кўра, кишилар ўз маблағларини қўшимча даромад келтирган тақдирдажамғармагайўналтиришга ҳаракат қиладилар. Шунга кўра, банкларнинг реал фоиз ставкаси қанчалик юқори бўлса, уларнинг жамғармага қизиқишлари шу қадар кучли бўлади, яъни жамғарма реал фоиз ставкасининг ўсиб борувчи функсияси ҳисобланади. Aҳоли даромадлари истеъмол ва жамғарма маблағларининг йиғиндисидан иборат екан, реал фоиз ставкасининг ўсиши билан истеъмол камайиб, пасайиши билан еса кўпайиб боради. Бошқача айтганда, классик иқтисодчилар фикрига кўра истеъмол реал фоиз ставкасининг пасайиб борувчи функсияси ҳисобланади. Ж.М. Кейнс классик иқтисодчиларнинг бу фикрига қарши чиқиб, уй хўжаликларининг истеъмол сарфлари реал фоиз стафкасига у қадар боғлиқ емаслигини, кишилар учун ҳамма вақт жорий истеъмолнинг келгусидаги истеъмолдан афзаллигини такидлайди. У истеъмол сарфлари даражасига таъсир кўрсатувчи асосий омил сифатида уй хўжаликларининг жорий даромадларини кўрсатади.
Истеъмолчиларнинг даромадлари қанчалик ўсиб борган сари уларнинг жамғаришга бўлган мойилликлари шунчалик ошиб боради