Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

1
 
Chunki, yalpi talab va yalpi taklifning qiymat jihatidan tengligi har doim ham 
iqtisodiyotda muvozanatga erishilganligini anglatavermaydi. Chunki, ma’lum 
qiymatni namoyon etuvchi yalpi talabni faqat shuncha qiymatga teng tovar va 
xizmatlar ishlab chiqarish orqali qondirish u qadar mushkullik tug‘dirmaydi (biz 
ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida buning yaqqol guvohi bo‘ldik). 
Masalaning muhim va e’tiborli tomoni shundaki, haqiqiy ma’nodagi umumiy 
1
Shodmonov E. Mamlakatni modеrnizatsiyalash jarayonida iqtisodiyotni muvozanatli va mutanosibli 
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari. Monografiya. Toshkеnt: Iqtisod-moliya, 2010. 13 b. 
Umumiy muvozanatlik 
Jamiyat barcha ehtiyojlari – yalpi talabning 
naflilik jihatidan tarkibi 
Istе'mol tovarlari qiymati 
Istе'mol tovarlari turi va miqdori 
Uy xo‘jaliklari tomonidan istе'mol 
qilinuvchi tovar va xizmatlar turi va 
miqdori 
Uy xo‘jaliklari istе'mol sarflari qiymati 
Jamiyat barcha ehtiyojlari – yalpi talabning 
qiymat jihatidan tarkibi 
Invеstitsiya tovarlari turi va miqdori 
Sof eksport tarkibidagi tovar va 
xizmatlar turi va miqdori 
Davlat tomonidan xarid qilinuvchi 
tovar va xizmatlar turi va miqdori 
Sof eksport qiymati 
Davlat xaridi qiymati 
Invеstitsiya sarflari qiymati 
Milliy ishlab chiqarish hajmi – yalpi 
taklifning qiymat jihatidan tarkibi 
Milliy ishlab chiqarish hajmi – yalpi 
taklifning nafliligi 
Invеstitsiya tovarlari va ishchi 
kuchi qiymati 
Invеstitsiya tovarlari turi va 
miqdori 

---

552 
iqtisodiy muvozanat ta’minlanishi uchun yalpi talab va yalpi taklif nafaqat qiymat, 
balki naflilik jihatidan ham o‘zaro tenglashgan bo‘lishi lozim. 
Naflilik – bu ne’matlarning inson ehtiyojini qondira olish xususiyati, iste’mol 
qiymatining namoyon bo‘lishi shaklidir. Yalpi talab va yalpi taklifning naflilik 
jihatidan tarkibi – bu jamiyatdagi mavjud talablarga turi, miqdori va sifati bo‘yicha 
mos keluvchi tovar va xizmatlar majmui hisoblanadi. Agar iqtisodiyotda A, V, S va 
boshqa turdagi tovarlardan talabga yetarli qiymatda yaratilgan bo‘lsa, biroq 
ularning har biri bo‘yicha miqdor va sifat jihatidan alohida talab qondirilmasa, u 
holda umumiy muvozanat ta’minlangan deb bo‘lmaydi.
Lekin milliy iqtisodiyot darajasidagi tovar va xizmatlarning yalpi talab yoki 
yalpi taklif sifatidagi yaxlit miqdorini natural ko‘rsatkichlar (tonna, kilometr, 
kubometr, litr va h.k.) orqali ifodalab bo‘lmaydi. Mazkur ko‘rsatkichlarning 
naflilik miqdorini faqat bir xil ko‘rsatkichga keltirib, pul ko‘rinishida 
umumlashtirish va o‘zaro tengligini taqqoslash hozirgi davrda bu boradagi to‘g‘ri 
va yagona yo‘ldir. Faqat bunda naflilik hamma tovar va xizmatlar turlari bo‘yicha 
o‘zgarmas, ya’ni taqqoslama narxlarda hisoblanishi lozim. Chunki o‘zgarmas 
narxlarda hisoblanib, pulda ifodalangan ko‘rsatkichlar naflilikning o‘zgarishini, 
ya’ni o‘sishini yoki kamayishini ko‘rsatadi.
Fikrimizcha, iqtisodiy muvozanatlikning iqtisodiy kategoriya sifatidagi 
mazmunini ochib berishda uning amal qilishining asosiy tamoyillarini ma’lum 
tizimga keltirish maqsadga muvofiq hisoblanadi (19.3-rasm).
Iqtisodiy muvozanatning iqtisodiy jarayon va hodisalar ikki yoki bir necha 
tomonining bir-biriga tengligi sifatida qaralishini ham uning asosiy tamoyillaridan 
biri sifatida baholash mumkin. Muvozanatlik holati ham iqtisodiyotdagi boshqa 
voqea, hodisa va jarayonlar kabi doimo harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda 
bo‘ladi. 
Shuning uchun muvozanatlikning vaqti-vaqti bilan izdan chiqib va yana qayta 
tiklanib turishi ham uning muhim tamoyillaridan biri deb hisoblanadi. Boshqacha 
aytganda, qandaydir holatda muvozanatlik mavjud deb faraz qilish mumkin bo‘lsa, 
u tez-tez o‘zgarib turadi hamda yana shunday tezlik bilan qayta tiklanadi. Bu 

---

553 
jarayonni muvozanatlik nuqtasi atrofidagi tebranish sifatida tasavvur etish 
mumkin.