Mavzuni o`tishda qo`llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Fan bo`yicha ta`lim texnologiyalari uslubiy qo`llanmaga asosan ma`ruza davomida “Aqliy hujm”, “Blits-so`rov”, “Munozara”, “Keys-stadi” va boshqa usullardan foydalaniladi.
16.1. Tijorat banklarining mohiyati. Bank faoliyatini tashkil qilishning iqtisodiy va huquqiy asoslari. O`zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi qonunning birinchi moddasida ta`kidlanganidek “Bank-bu tijorat tashkiloti bo`lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo`sh turgan pul mablag`larini jalb qilish va ularni to`lovlilik, muddatlilik, qaytarib berish sharti asosida joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi”.
Tijorat banklari bank tizimining muhim bo`g`ini bo`lib, kredit resurslarining asosiy qismi shu banklarda yig`iladi va bu banklar huquqiy va jismoniy shaxslarga xizmatlarni ko`rsatadi.
O`zbekiston Respublikasida tijorat banklari bank tizimining Markaziy bankdan keyingi pog`onasi hisoblanadi. Respublikamizda 2017-yilni yanvar holatiga 28 turdagi, shundan 3 ta davlat-tijorat, 12 ta aksioner-tijorat, 9 ta xususiy va 5 ta chet el sarmoyasini xissasi bilan tijorat banklari mavjud. Ularni 855 ta filiali va boshqa bo`linmalari bilan birgalikda 4299 (shundan qishloq xo`jaligida 2221 ta) bulinmalari mavjud.
1-jadval
O`zbekiston Respublikasida tijorat banklarining asosiy ko`rsatkichlari
T/r
Ko`rsatkichlar
O`lchov birligi
2012y
2013y
2014y
2015y
2016y
1
Tijorat banklari filiallari
Soni
829
837
840
854
855
2
Tijorat banklarining jami kapitali
Trln.
so`m
6.2
6.5
6.9
7.6
9.4
3
Tijorat banklarining jami depotizlari qoldig`i
Trln.
so`m
19.8
26.1
28.5
35.6
44.6
4
Tijorat banklarining jami aktivlari
Trln.
so`m
34.3
43.9
56.2
65.2
80.4
5
Tijorat banklarining jami kredit qo`yilmalari
Trln.
so`m
20.3
26.5
34.8
42.7
53.4
6
Shundan: investitsiya
qo`yilmalari
Trln.
so`m
5.8
7.2
8.6
10.2
12.2
7
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub`yektlariga ajratilgan kretidlar
Trln.
so`m
5.3
7.0
9.1
12.1
15.9
shu jumladan mikrokretidlar
Trln.
so`m
0.8
1.4
1.9
2.5
3.3
Respublika hududida tijorat banklari o`z faoliyatini Markaziy bank tomonidan berilgan litseyziya asosida amalga oshiriladi.
Banklarga litsenziya berish O`zbekiston Respublikasining “O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g`risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi, “Aksionerlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish to`g`risida”gi va boshqa qonunlar hamda banklar bo`yicha tegishli me`yoriy hujjatlar talablari asosida amalga oshiriladi.
Tijorat banklarini tashkil qilish 1999-yilni 11-fevralida qabul qilingan “Banklarni ro`yxatga olish va ularga litseyziya berish tartibi to`g`risida”gi 630-sonli Nizom asosida olib boriladi. Ushbu nizomda asosan tijorat banklari ochiq va yopiq aksionerlik jamiyatlari shaklida tashkil etilishi mumkin.
O`zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi qonuniga asosan bank ustav kapitalini shakllantirishga davlat hokimiyati organlari, jamoa birlashmalari, jamoa fondi mablag`lari, shuningdek, kreditga va garovga olingan mablag`lardan foydalanish man etiladi.
“Banklarni ro`yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi to`g`risida”gi Nizomga asossan har bir aksiyadorning astav kapitalidagi ulushi 2002-yilning 1 yanvaridan boshlab ustav kapitali umumiy miqdorining 7 foizdan oshmasligi kerak. Shuningdek, banklarning boshqa banklar ustav kapitalida ishtirokiga ruxsat etilmaydi (sho`ba banklar tashkil etish bundan mustasno). Har bir bank o`z ustavi asosida faoliyat ko`rsatadi.
O`zbekiston Respiblikasi Birinchi Prezidentining 2007-yil 7 noyabrdagi “Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo`sh pul mablag`larini bank aylanmasiga jalb etish chora-tadbirlari to`g`risida”gi qaroriga ko`ra tijorat banklari oldiga kapitallarini bir maromda o`sib borishini ta`minlash, kredit portfeli sifatini yaxshilash, loyihalarni moliyalashni takomillashtirish va boshqa vazifalar qo`yilgan.
O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2017-yil 9-sentabrdagi 23/2-sonli “Banklarni ro`yxaga olish va ular faoliyatini litsenziyalash to`g`risidagi nizom”ga o`zgartirishlar kiritish haqidaqi qaroriga asosan 2017-yil 1-oktabrdan tijorat banklarining ustav kapitalining eng kam miqdori 100 mlrd. so`m miqdorda belgilangan va u 2019-yilni 1-yanvariga qadar banklar ustav kapitalini ushbu miqdorga yetkazishlari lozim.
Bank faoliyatini to`xtatish va banklarni tugatish “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi qonun hamda Markaziy bankning 240-sonli “Banklarni tugatish tartibi to`g`risida”gi Nizomga asosan amalga oshiriladi.
Banklar va bank faoliyati to`g`risidagi qonunning 19-moddasiga binoan banklar faoliyatini to`xtatish va ularni tugatish quyidagi hollarda amalga oshiriladi: - aksiyadorlar yig`ilishi qarorlariga binoan;
- Markaziy bank litsenziyani qaytarib olganida;
- bankrot deb e`lon qilinganda.
Rossiyalik tadqiqotchi olim A.N.Makarovni (adab. № 46) ta`kidlashicha Markaziy bank tijorat banklari litsenziyasini chaqirib olishiga asosan quyidagi holatlar sabab bo`ladi:
- qonunlarni bajarmaslik;
- shubxali operatsiyalar;
-aktivlar sifatini pastligi;
-zahiralrni tashkil etilmaganligi;
-likvidlilikni yo`qotilishi;
- pulni ligallashuvidagi qoida buzarlik;
- ichki nazoratni yo`qligi;
- hisobdagi noaniqliklar;
- kapitalni yo`qotilishi;
- hisobotlar tartibini buzganligi;
- kassada pulni yetishmasligi.
Ushbu va boshqa sabablar tufayli o`z faoliyatini to`xtatgan bank Markaziy bank tomonidan banklarni Davlat ro`yxatiga olish daftaridan chiqariladi. Uni faoliyatini to`xtatganligi matmuotda e`lon qilinadi.
