Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali pul va banklar

Mavzuni mustaqil o’zlashtirish bo’yicha savollar

1. 
   Pul tizimi va uni shakllanish tarixi
   
2. 
   Pul tiziming turlari
   
3. 
   Pul tiziming elementlari
   
4. 
   Rivojlangan mamlakatlar pul tizimi elementlari
   
5. 
   Pul islohatlarini amalga oshirishda jahon amaliyotida qo’llaniladigan usullar
   
6. 
   Pulni tarixiy shakllari
   
7. 
   Xaqiqiy pullar va ularni o’rinbosarlari
   
8. 
   Qog’oz pullarning qadrsizlanishining sabablari
   

7-mavzu. O’zbekiston Respublikasi pul tizimi va uning elementlari
Reja
1. O‘zbekiston Respublikasida pul tizimini shakllanishi
2. Milliy valyutaning muomalaga chiqarilishi

Adabiyotlar: 2, 3, 14, 23, 24, 51, 52, 54, 55, 67.

Tayanch tushunchalar: sum-kupon, milliy valyuta, pul birligi, qog‘oz va metall pullar, ularni muomalaga chiqarish, kredit, valyuta, davlat va b.
Mavzuni o’tishda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalar:
Fan bo’yicha tuzilgan o’quv uslubiy majmuaga asosan ma’ruza davomida “Aqliy hujum “, “T - sxema”, “Blis-so’rov”, “Munozara”, “Keys-stadi” va boshqa usullaridan foydalaniladi.


7.1.O‘zbekiston Respublikasida pul tizimini shakllanishi
Har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek Ozbekiston mustaqil pul tizimiga ega. Respublikamizda mustaqil pul tizimini tashkil topishning 1-bosqichi 1992 yilning 15 noyabridan “sum-kupon”larni muomalaga chiqarilishi hisoblanadi.Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulida muomalaga milliy valyuta “sum”ni chiqarilishidir.
O’zbekiston Respublikasining pul tizimining elementlari
1.Pul birligi –sum
2.Pul birligining turlari: qog’oz va metal pullar
3. Ularni muomalaga chiqarish qoidalari
4.Pul, kredit,valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari
5.Naqd pulsiz to’lov aylanishi va kredit pullar muomalasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar
6.Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari
7.Xalqaro hisob –kitoblarni tashkil qilish asoslari
8.Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish sum jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi.Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo’lmagan vazifa. O’zbekiston o’z iqtisodiyotini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishida O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas.Shu boisdan Respublikamizning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obro’li valyutaga aylantirishdir u,yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim” –degan edi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib Respublikamizda 2003-yilning 15- oktabridan joriy Xalqaro operatsiyalari bo’yicha sumning erkin almashtirishi joriy etildi.
Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan, uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integratsiya jarayoni yanada tezlashayotganligidan dalolat beradi.
Respublikamiz Birinchi Prezidentining 2005- yil 5- avgustdagi PQ-147 sonli “Banklardagi depozit hisob varaqalaridan naqd pul to’lovlarini uzliksiz ta’minlash to’g’risida”gi qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning ta’minlanishi natijasida 2005-yil yanvar –iyul oylarida bank kassalariga tushgan o’rtacha oylik naqd pul tushumlari 344 mlrd sumni tashkil etgan bo’lsa, mazkur qaror qabul qilingandan so’ng, avgust –dekabr oylarida bu ko’rsatkich 515 mlrd.sumni tashkil qildi yoki 49,7 % ga oshdi
Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi 80-93 foiz oralig’ida bo’lgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2005-yilda 96,3foizini tashkil etadi
Xususan,2005- yilda bank kassalariga kelib tushgan naqd pullar 2004 yilga nisbatan 38.6foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi.
Bank tizimiga aholini ishonchini oshganligini ularni tijorat banklaridagi omonatlari miqdorini 2010- yildagi 2.9 trln , 2011- yilda 4,4 trln so’mdan 2012-yilda 6,2 trln , 2013 yilda 8,1 trln ,2014 yilda 10 trln. sumni tashkil etganda ham ko’rinadi.
Ma’lumki, har bir davlat o‘zining pul tizimiga ega bo‘ladi. O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo‘lishini taqozo qildi. Mastaqil pul tizimini tashkil topishining I bosqichi 1993 yildan boshlab "so‘m ­kupon"larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi. O‘zbekiston pul tizimini qurishning ikkinchi bosqichi - 1994 yil iyuldan boshlab milliy valyuta "so‘m"ning muomalaga chiqarish bo‘lib, u O‘zbekiston pul tizimini kurishning ikkinchi bosqichi - 1994 yil iyuldan boshlab milliy valyuta "so‘m" ning muomalaga chiqarish bo‘lib, u O‘zbekiston tarixida ahamiyatga ega.
Har bir davlatning pul tizimi ma’lum elementlardan tashkil topadi va qonun asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib boriladi.
O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari bo‘lib,
quyidagilar hisoblanadi:
- pul birligining nomi;
- pul birligining turlari - qog‘oz va metall pullar;
- ularni muomalaga chiqarish qoidalari;
- pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat
organlari;
- naqd pulsiz to‘lov aylanishi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar;
- milliy valyutani chetga olib chikish va chetdan olib kelish qoidalari;
- xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari;
- milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi.
Alohida olingan davlatning pul tizimi o‘z xususiyatlariga ega bo‘lib, uning elementlari u yoki bu tomonga o‘zgarishi mumkin.
Pul tizimi ijtimoiy hayotning ko‘zgusi hisoblanadi, desak xato bulmasa kerak. Shuning uchun ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni pul tizimiga ob’ektiv talablar, ya’ni pul tizimining yagona bo‘lishi, pul birligi qiymatining doimiyligi va pul muomalasining ehtiyojga qarab o‘zgarib turishi kerakligini qo‘yadi.
O‘zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo‘lmish so‘m jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo‘lmagan vazifa. O‘zbekistonning o‘z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiga o‘tishda O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo‘lishini taqozo qiladi.
Hozirgi kunimiz, iqtisodiyotimizning rivojlanishida amalga oshirilayotgan iqtisodiy jarayonlar, katta qurilishlar va moliyalashtirishlar O‘zbekiston iqtisodiy mustaqillikka erishish uchun to‘g‘ri yo‘l tanlaganini ko‘ursatib turibdi. Zero, mustakil pul tizimiga ega bo‘lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo‘lish mumkin emas.
O‘zbekiston zamini va xalqi oldindan mukammal tarixga, sohalar bo‘yicha o‘z mustaqil tizimiga ega bulgan. Shuning uchun biz pul tizimiiing tarixi to‘g‘risida qisqacha to‘xtalmoqchimiz.
Ba’zi manbalarda keltirilishiga qapaganda O‘rta Osiyo birinchi pullar Isqandar Zulqarnayn davrida miloddan avval 250­261 yillarda chiqarila boshlangan.
Hozirgi Markaziy Osiyoning ko‘pgina maydoni Buxoro davlatiga mansub bo‘lgan va shu kungi MDH davlatlari ichida O‘zbekiston Respublikasi zaminida ya’ni, Buharo davlatida birinchi metall pullar zarb qilingan. Metall pullar zarb qilingunga qadar Buxoro davlatida savdo-sotiq, pul birligi sifatida byg‘doy va qog‘oz material ishlatilgan.
Birinchi metall pullar Buxoro davlatida 700-yillarda zarb qilingan. Bu pullar kumush tangalar bulib, Buxoro davlati shohi Kana Buxor Xuddat tomonidan chiqarilgan. Tanga yuqori sifatga ega bulgn toza kumushdan zarb qilingan. Buxor-Xuddat 40 yil davlatni boshqargandan keyin, taxtga xalifa Abu Bakr Siddiq, utirgan. Abu Bakr, keyinchalik shox, Xorun ar-Rashid davrida Buxoro davlatida pul tizimi barqaror bulib, savdo ko‘proq dirhamlarda olib borilgan.
801 yilning kuzida taxtga Gidrif utirgan va u pul tizimini barqarorlashtirish maqsadida muomalaga 6 turdagi oltin, kumush, teri, temir va mis, har xil metall qotishmasidan zarb qilingan pul birliklarini chiqargan. Bu pullar xalq orasida "gidrifi"lar degan nom olgan. .
Rus davlatida muomalada paydo bulgan dastlabki metall pullar dirhamlar hisoblanadi. Rus davlatida dirhamlar bir necha bulaklarga bulinib muomalada ishlatilgan. Topilmalar shuni ko‘rsatadiki, rus davlatida IX - X asrda savdoda qo‘llanilgan dirhamlar 40 bo‘lakka bo‘linib, har bir kumush bo‘lakchasi pul birligi sifatida ishlatilgan. Keyinchalik rus davlatiga, Yevropa davlatlarining metall pullari kirib kelgan va faqat X asrning oxiridagina Kiyev knyazi Vladimir tomonidan birinchi rus tangalari "grivni" zarb qilingan.
X asrning o‘rtalari (943-954 yillar) da Ismoil Somoniy davrida Buharo davlati maydoni kengayib, hozirgi O‘rta Osiyo davlatlarining qariyb barcha maydonini o‘z ichiga olgan va u uch va undan ortiq Yevropa maydoniga teng kelgan.
XI asrda samoniylar davlatidan turklarning o‘rin olishi pul muomalasini ham o‘zgartirsa-da, oltin va kumush tangalar pul tizimining asosiy elementi sifatida saqlanib qoldi.
XII-XVII asrlarda Qoraxoniylar, Xorazmshoh davrida, keyinchalik temuriylar davrida muomalada asosan oltin, kumush, mis tangalar ko‘plab zarb qilingan. Shayboniyxon davrida 1507 yilda pul islohati o‘tkazilib, cheklangan miqdorda muomalaga oltin, kumush, mis, mis va kumush qotishmasidan tanga pullar chiqarilgan.