Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali pul va banklar

6.2. Pulning tarixiy shakllari: xaqiqiy pullar va ularni o’rinbosarlari. Qog’oz pullarning qadrsizlanish sabablari
Tarixdan ma’lumki, turli mamlakatlarda pul vazifasini turli xil tovarlar, masalan Qadimiy Yunoniston, Rimda,arab va xind qabillarida chorva bajargan.
Tinch Okeani va Afrika qit’asida qimmatli chig’anoqlar, Markaziy Afrikada fil suyagi, qadimgi Misrda bug’doy, Xitoyda tuz, Mo’g’ilistonda choy, SHumer davlatida asal va kumush pul vazifasini bajargan. Kumush miloddan oldingi 2 mingginchi yillari Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan.
Sekin - astalik bilan ijtimoiy mehnatning bevosita ifodasi bo’lgan tovarlarga ehtiyoj sezildi.Bu vazifani qimmatbaho metallar, avval mis va kumush, keyinchalik esa oltin bajaradigan bo’ldi. Bunda qimmatli metallarni, jumladan oltinni pul vazifasini bajara olishi quyidagilar bilan izohlanadi:

1. 
   Qiymati yuqori, hajmi kichik.
   
2. 
   Ular bo’lunuvchan, uni bo’laklarga bo’lganda har birining sifati o’zgarmaydi, kichik holga keltirib savdoda, oldi- berdida foydalanishi mumkin
   
3. 
   Yaxshi saqlanadi
   
4. 
   Olib yurish qulay
   
5. 
   Bir xil og’irlikdasi bir-biridan deyarli farq qilmaydi va boshqalar
   

Yuqoridagilardan kelib chiqib o’tmishda haqiqiy pullar vazifasini qimmatli metallar (oltin) bajargan.
Keyinchalik tovar pul munosabatlarini tobora rivojlanishi pul sifatida oltinning o’rinbosarlari bo’lgan tarkibi ma’lum miqdordagi oltinga tenglashtirilgan qog’oz va boshqa pullardan keng foydalanilgan.
Jumladan SSSR da 1961- yildagi pul islohatlaridan keyin 1 rubl 0,987412 grammga, 1AQSh dollari 0,88 grammga tenglashtirilgan va hokazo.
Pulning muomalada bo’lishi davomida ma’lum omillar tasirida qadrsizlanish xollari uchraydi.
Pulning qadrsizlanishi-muomalada xo’jalik oboroti ehtiyojlaridan ortiq darajada qog’oz pullar miqdorining ko’payib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida tovarlar bilan taminlanmagan pullarning paydo bo’lishi, ortiqcha miqdorda pul birliklarini muomalaga chiqarish, tovar ishlab chiqarishning to’lov qobilyatiga ega talab o’sishidan orqada qolishi, bozorda talabga javob bermaydigan tovarlarning ko’payib ketishi va boshqa omillar hisoblanadi. Bundan tashqari narx belgilashning monopoliyashuvi, kreditning haddan tashqari rivojlanib ketishi, davlatning qurollanishga zo’r berishi, davlat budjetining taqchilligi, xalq xo’jaligida nisbatlarning buzilishi tufayli tovarlar tanqisligini chuqurlashuvi va ayrim boshqa holatlar pulning qadrsizlanishi tufayli bo’ladi.Bu o’z navbatida inflatsiyaga olib keladi.
Pul qadrsizlanmasligi uchun Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edi: “Yana bir qoida doimo esimizda bo’lishi kerak, ya’ni har qanday maosh, nafaqani ko’paytirishdan oldin, bozorimizdagi mol ham shu darajada, balkim undan ham ko’payishi shart.
Bu qoidaga hammamiz rioya qilishimiz zarur. Bu umumiqtisodiyot qonuni. Mutaxasislar hisob- kitobiga qaraganda, agar qo’shimcha mahsulot bozorga yetkazilmasdan naqd pul miqdori 1 foizga ko’paysa- narxlar miqdori 1,2 -1,4 foizga oshib ketadi.
Agar bu yo’lni tanlasak O’zbekiston nafaqat inflatsiya, ya’ni narx oshishiga, balki giperinflatsiyaga, boshqa til bilan aytganda, oqibatda hech qanday jilovlanmaydigan ofatga, narx oshib ketishiga olib keladi. Bu esa girdobga o’xshagan dahshatli narsa- tushgandan keyin chiqib ketishning iloji yo’q, desak bo’ladi. Uning oqibati, yana takrorlayman tabiiy ofatga tengdir.”