Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti I. I. Xamidov xalqaro marketing

10.2. Savdo bitimlarini tuzish va foydalanish amaliyoti. 
Xalqaro savdo bitimlari, tomonlarning soni vas hart sharoitlari, 
tarixiy kelishuvlar, mintaqalar joylashuvi nuqtai nazaridan turlicha 
bo‘lishi mumkin. Xalqaro savdo bitimlarida yirik tashkilotlar savdoni 
tartibga solish va kafolatlashda ishtirok etadi. Masalan eng mashhur va 
ta’siri katta tashkilot bu Butunjahon Savdo tashkiloti (WTO) bo‘lib, 
bugungi kundagi aksariyat rivojlangan davlatlar savdo aloqalarini 
tartibga solishda ishtirok etmoqda. O‘zaro savdo aloqalarida qabul 
qilingan tariflar va to‘siqlar bo‘yicha kelishuv GATT amal qiladi.
Jahon tajribasida bugungi kunda ko‘lami va masshtabiga ko‘ra va 
ishtirokchilar soniga ko‘ra savdo bitimlari quyidagicha ko‘rinishda 
bo‘ladi:

Bir tomonlama tuzilgan savdo bitimlari (Unilateral 
agreements)
. Bunda ko‘proq bir davlatning tashabbusi bilan 
tuzilgan bitim bo‘lib, bunda ushbu davlat tomonidan Tovar va 
xizmatlarni yetkazib berish, eksport qilish masalalari keltirilgan 
bo‘ladi. Bu asosan, xomashyo eksport qiluvchi yoki strategic 
zaruriy tovarlar uchun ko‘proq amal qiladi. 

---

101 

Ikki tomonlama tuzilgan savdo bitimlari (Bilateral 
agreements).
Bunda ikki davlat ishtirokidagi bitim tuzilib, unda 
ikki tomonning manfaatlari aks etadi. Shuningdek, bunda 
eksport va import masalalarida tariflardan voz kechish yoki 
o‘zaro kelishilgan darajada tariff yoki bazi to‘siqlarnigina 
qo‘llashga ruxsat etiladi. Maqsad ikki tomon uchun ham foydali 
bitim bo‘lishida, va iloji boricha erkin va to‘siqlarsiy bitimni 
amalga oshirishda. 
 

Ko‘p tomonli savdo bitimlari (Multilateral agreements). 
Bu 
savdo bitimida bugungi kunda eng ko‘p muhokama qilinadigan 
iqtisodiy
 
uyushmalar va hamkorlik aloqalari bilan bog‘liq. Bunda 
ikkitadan ortiq bo‘lgan, bazan o‘nlab va undan ham ko‘p 
davlatlar hamkorligi va savdo manfaatlari turadi. Misol sifatida 
NAFTA – Shimoliy amerika erkin savdo bitimi, EU- Yevropa 
Ittifoqi, APEC- Osiyo tinch okeani hududi iqtisodiy hamkorligi 
kabi 
kelishuvlarni 
keltirish 
mumkin. Ko‘p tomonlama 
kelishuvlar murakkab jarayon bo‘lib, u yoki bu tarzdagi xalqarro 
kelishuvlar, hujjatlar bilan tartibga solinishni taqozo etadi.
Ikki yoqlama hisob tizimi to‘lov kelishuvida ishtirok etuvchi 
mamlakatlarning markaziy banklarida kliring hisob-kitobini amalga 
oshirish uchun maxsus hisob-raqamlari ochilishini nazarda tutadi. 
Yagona hisob tizimi barcha hisob-kitoblarni amlaga oshirish 
uchun mamlakatlardan biridagi bankda (yoki bir nechta bankda) 
maxsus hisob raqami (yoki hisob raqamlari) ochilishini nazarda tutadi. 
Ikki yoqlama hisob tizimi ko‘proq qo‘llanadi. Kliring kelishuvlari 
eksportchi firmalar bilan barcha hisob kitoblarni faqat milliy 
vallyutada amalga oshirishga imkon beradi (eksportchi etkazib 
berilgan tovar uchun to‘lovni kliring hisob-kitoblarini bajaruvchi 
bankdan milliy valyutada oldai, importchi esa shu bankka kliring 
bo‘yicha olingan tovarlar uchun to‘lovni milliy valyutada to‘laydi). 
Kliring kelishuvlarining asosiy kamchiligi kliring bo‘yicha eksportdan 
olingan mablag‘lar faqatgina tovar eksport qilingan mamlakat 
hududida tovar sotib olish mumkinligida namoyon bo‘ladi.
 
Zamonaviy sharoitlarda banklararo kliring keng tarqalgan 
bo‘lib, u naqd pul bilan to‘lanishi lozim bo‘lgan balans summasi 
minimal bo‘lishini ta’minlaydi. Banklar o‘rtasida o‘zaro talablarni 

---

102 
hisobga olgan holda sistematik hisob-kitoblarni amalga oshirish 
zarurati hisob-kitob palatasi (clearing house) nomini olgan maxsus 
institutlarning yaratilishiga olib keladi. 
Xalqaro marketignda bank xizmatlari ahamiyati nihoyatda 
yuqori. Umuman moliyaviy xizmat turlarining rivojlanganligi bu 
xalqaro 
bozordagi 
faoliyatning 
amalga 
oshirishdagi 
muhim 
faktorlardan biridir. Aynan moliyaviy institular faoliyati xalqaro 
kompaniyalarni bozorlarga kirishi, investitsiya tarzida mablag‘lar 
yotqizishi jarayonlari uchun katta ahamiyatga ega.