Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti g’. E. Zaxidov, M. T. Asqarova, Z. A. Djumayev, L. F. Amirov, H. A. Hakimov makroiqtisodiyot darslik toshkеnt – 2019

15-BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NEOKLASSIK MODELLARI

Reja:
15.1. R.Solouning neoklassik modeli asoslari.
15.2. R.Solou modelida kapitalning chiqib ketishi aholi soni o‘sishing barqaror muvozanati va iqtisodiy o‘sishga ta’siri.

15.3.	Texnologik taraqqiyotning iqtisodiy	o‘sishga ta’siri.
Felpsning «oltin qoidasi».
15.4.	Iqtisodiy o‘sishning J.Mid va A. Lyuis modellari.
15.5.	O‘zbekistonda iqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va

natijalari

15.1. R.Solouning neoklassik modeli asoslari.
Iqtisodiy o‘sishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda, ya’ni dinamik muvozanat muammosiga e’tibor susaygan va birinchi planga nafaqat foydalanilmagan quvvatlar hisobiga, balki shu bilan birga yangi texnikani joriy qilish, unumdorlikni oshirish va ishlab
chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash hisobiga potensial mumkin bo‘lgan o‘sish sur’atlariga erishish muammosi chiqqan davrda paydo bo‘ldi.
Shu sababli iqtisodiy o‘sish muammosining nafaqat nazariy asoslari, balki uni tahlil qilishning uslublari ham o‘zgardi. Bu davrda rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin o‘sdi. Bu firmalar o‘z investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun, iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellariga tayangan holda, mikrodarajada o‘sishning dinamik modellarini tuza boshlashdi. Ta’kidlangan modellarni tuzishda firmalar chiziqli dasturlash uslublaridan va V.Leontevning ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanishdi.
Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy o‘sishga erishishga intilishlari neoklassik yo‘nalish vakillarini iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellariga muqobil bo‘lgan o‘sish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi.
Bu yo‘nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi R. Solou va ingliz iqtisodchisi J.Mid hamda boshqalar), bozor raqobati sharoitida yirik

194

firmalarga o‘z resurslaridan potensial o‘sishga erishish maqsadi to‘laroq foydalanish imkonini berish uchun, iqtisodiyotga davlat aralashuvini qat’iy cheklash lozim degan fikrni olg‘a surishdi.
Ular yaratgan modellarning metodologik asoslari bo‘lib, shuningdek, mehnat, kapital va erni ijtimoiy mahsulotni yaratishning mustaqil omillari deb qarovchi ishlab chiqaish omillarining klassik nazariyasi xizmat qildi.
Neoklassik modellarning navbatdagi metodologik asosi bo‘lib chekli (chegaralangan) unumdorlik nazariyasi hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra ishlab chiqarish omillari egalari oladigan daromad, bu omillarning chekli mahsulotlari (omillarning qo‘shimcha birligi hisobiga yaratilgan qo‘shimcha mahsulot) bilan belgilanadi.
Noklassik maktab nazariyotchilari iqtisodiy o‘sishning neokeynscha nazariyalarini uch jihat bo‘yicha tanqid qildilar:
- birinchidan, ular e’tiborni faqat iqtisodiy o‘sishning bir omiliga-kapital jamg‘arishga (investitsiyalarnining qo‘shimcha o‘sishiga) qaratishdi. Boshqa omillar(ayniqsa texnologik taraqqiyot bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar, ya’ni ishchi kuchining ma’lumot darajasi va malakasining o‘sishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi

hamda boshqalar) ular e’tiboridan					chetda qoldi. Neoklassiklar bo‘sh
turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun										yangi ishchi
kuchini jalb qilish hisobiga ham					ishlab		chiqarishning		qo‘shimcha
o‘sishini ta’minlash mumkin deb hisobladilar;
- ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital
talabchanligi koeffitsenti-s			(s=	I /	Y )ni o‘zgarmas deb						qaradilar.
Neoklassik	modellar	esa	ikki	ishlab		chiqarish omilini				(kapital va
mehnatni)	hisobga	olgan	holda		va		ularning	o‘zaro			bir-birini
almashtirishini (substitut			ekanligini)			ko‘zda tutib		bu		koeffitsent

o‘zgarishi mumkinligini nazarda tutadilar. Bundan esa, ishlab chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida, belgilangan ishlab chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinatsiyalarini qo‘llab erishish mumkin degan xulosa chiqadi;

- uchinchidan, neokeynschilar bozor mexanizmining muvozanatni
avtomatik tiklash qobiliyatini etarlicha baholamadilar.

195

Neokeynschilardan farqli ravishda, neoklassiklar faqatgina raqobatga asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy o‘sishning balanslashganligini
ta’minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy o‘sishning balanslashganligini ta’minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror pul tizimiga ham bog‘liq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi bozor muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli ular, davlatning iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil sifatida qarab, inflatsion davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar.
Neoklassik modellar barcha iqtisodiy jarayonlarning aniq holatini qamrash xususiyatiga egadir.
Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda ”Iqtisodiy o‘sish nazariyasiga hissa” asarida tasvirlab berildi va so‘ngra 1957 yilda “Texnologik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlantirildi.
R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy o‘sishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi.
Modelda yalpi taklif Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funksiya bilan ifodalangan⁸⁷. Bu funksiya bir tomondan ishlab chiqarish hajmi va ikiinchi tomondan foydalanilayotgan omillar hamda ularning o‘zaro kombinatsiyalari o‘rtasidagi funksional bog‘liqlikni aks ettiradi, ya’ni:
Y= f(L,K,N), modelda yuqori texnik rivojlanish bosqichida erning kichik ahamiyatga egaligi tufayli ishlab chiqarish faqat mehnat resurslari va kapitalga bog‘liq deb olingan.
Y= f(L,K), funksiyaning kengaytirilgan ko‘rinishi quyidagicha:
Y= ( Y/ L)L+( Y/ K)K,
bu yerda: Y/ L- mehnatning chekli mahsuloti (MPL);
Y/ K- kapitalning chekli mahsuloti (MPK).
Solou modeliga ko‘ra yalpi ishlab chiqarish hajmi mehnat unumdorligini -bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini (y=Y/L) o‘stirish hisobiga ta’minlanishi mumkin.
Ayni paytda mehnat unumdorligi kapital bilan qurollanganlik darajasining (k= K/L) funksiyasi, ya’ni y ^ f (k)

87. 
    N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 207
    

196

Bu yerda	f(k)F(k,l)
Kapital	(fond) bilan qurollanganlikdarajasining o‘sishi esa

jamg‘arish normasiga bog‘liq.

Modelda yalpi talab investitsion va iste’mol xarajatlari bilan belgilanadi deb olinadi.
y = c + i
Davlat xarajatlari va sof eksport ko‘rsatkichlari ham iste’mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi.