Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati

Mahsulot rentabelligi,
odatda, savdo tashkilotlarida keng foydalanib, hozirgi 
paytda foydalanish uchun boshqa tarmoqlarga ham tavsiya etilyapti. Bu ko‘rsatkich 
sotilgan mahsulotni har bir so‘miga nisbatan qancha foyda olinganligini ifodalaydi va 
demak, u sotilgan mahsulotdan olingan foyda asosida aniqlanishi lozim. 
Mahsulot rentabelligi 
= 
Mahsulot sotishdan olingan foyda 
Mahsulot sotishdan tushum 
Sotilgan mahsulotdan olingan tushum sof bo‘lishi lozim. Ya’ni yalpi tushumdan 
qo‘shilgan qiymatga solinadigan soliq va aktsiz soliqlar olib tashlanishi kerak. 

---

99 
2. Rentabellikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari: 
- korxonaga tegishli kapitalning rentabelligi; 
- asosiy kapitalning rentabelligi; 
- aylanma kapitalning rentabelligi;
- investitsiyalarning rentabelligi; 
- permanent kapitalining rentabelligi ; 
- qarzga olingan kapitalning rentabelligi. 
Ko‘rinib turibdiki, tavsiya qilinayotgan rentabellik ko‘rsatkichlar tizimi aniq bir 
tartibga solinib, unda yuqorida keltirilgan mualliflarning fikrlari ham e’tiborga 
olingan. Bu ko‘rsatkichlarning aniqlash uslubiyatlari quyidagicha bo‘lsa, maqsadga 
muvofiq bo‘lar edi. 
Korxonaga tegishli kapitalning rentabelligi. Ma’lumki, korxonalar o‘zlik va 
tashqaridan safarbar etilgan mablag‘lardan foydalanadilar. Ularning samaradorligini 
alohida aniqlash, moliyaviy tahlilni chuqurlashtirishga yordam beradi. 
Korxonaga tegishli kapitalning 
rentabelligi 
= 
Soliq to‘lanishdan oldingi foyda 
Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha 
qiymati 
Qarzga olingan kapitalning rentabelligi uzoq va qisqa muddatga olingan qarzlar 
samaradorligini ko‘rsatadi. Bu qarzlar ham korxonaning butun ishlab chiqarish - 
xo‘jalik faoliyatiga xizmat qiladi va shu sababli ular samaradorligi korxonaning yalpi 
foydasi asosida aniqlanadi. 
Qarzga olingan kapitalning 
rentabelligi 
= 
Soliq to‘lanishdan oldingi foyda 
Qarzga olingan kapitalning o‘rtacha 
qiymati 
Asosiy kapitalning rentabelligi ham korxonaning yalpi foydasi asosida 
aniqlanishi lozim. Chunki asosiy kapital korxonaning butun faoliyatiga xizmat qiladi 
va uning rentabelligi asosiy fondlarni korxona foydasi asosida aniqlangan fondlar 
qaytimidir. 
Asosiy kapitalning 
rentabelligi 
= 
Soliq to‘lanishdan oldingi foyda 
Asosiy kapitalning o‘rtacha qiymati 
Aylanma kapitalning rentabelligi ham korxonaning yalpi foydasi asosida 
aniqlanishi lozim. Chunki aylanma mablag‘lar ham korxonaning butun faoliyatiga 
xizmat qiladi. Bu ko‘rsatkich korxona moddiy va pul aylanma mablag‘lari 
samaradorligini ifodalaydi. 
Aylanma kapitalning 
rentabelligi 
= 
Soliq to‘lanishdan oldingi foyda 
Aylanma kapitalning o‘rtacha qiymati 
Investitsiyalar rentabelligi ham korxonaning yalpi foydasi asosida aniqlanib, bu 
ko‘rsatkich korxona asosiy kapitalini hamda uzoq muddatga olingan kredit va qarzlar 
samaradorligini ifodalaydi. 

---

100 
Investitsiya rentabelligi 
= 
Soliq to‘lanishdan oldingi foyda 
Asosiy kapital va uzoq muddatga olingan 
kredit qarzlarning o‘rtacha qiymati 
Shunday qilib, korxonalarning moliyaviy holatiga moliyaviy resurslarning 
alohida elementlari ta’sir ko‘rsatar ekan, demak, bu elementlarning ham rentabelligini 
tahlil qilish katta ahamiyatga ega. 
Ikkinchidan, 
korxona 
resurslarining 
alohida 
elementlari 
korxonalarning 
moliyaviy holatini umumiy darajasiga ta’sir ko‘rsatar ekan, bu resurslarni rentabelligi 
aniqlanganda, soliq to‘lashdan oldingi, ya’ni yalpi foyda e’tiborga olinishi lozim. 
Endi yuqorida ko‘rilgan rentabellikning asosiy va qo‘shimcha ko‘rsatkichlarini 
korxonamiz misolida ko‘ramiz.