|
3.1.-jadval
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining hajmi va tarkibi
Yil-
lar
Jami,
mlrd.
so‘m
shu jumladan
Bevosita
soliqlar
Bilvosita
soliqlar
Resurs
to‘lovlari va
mulk solig‘i
Boshqa
daromadlar
mlrd.
so‘m
%
mlrd.
so‘m
%
mlrd.
so‘m
%
mlrd.
so‘m
%
2006 3310,9
865,8
26,1
1627,9
49,2
629,8
19,0
187,3
5,7
2011 13596,7 3546,8
26,1
6858,5
50,4 2095,5 15,4 1095,9
8,1
2013 21295,7 5414,2
25,4 10434,5 49,0 3312,5 15,5 2134,4 10,0
2015 31729,6 7433,1
23,4 16851,8 53,1 4311,6 13,6 3133,1
9,9
2016 36492,7 8798,5
24,1 19193,8 52,6 4816,1 13,2 3684,4 10,1
2017 49681,0 11539,4 23,2 26133,2 52,6 6867,4 13,8 5141,0 10,3
2018 62229,5 13025,0 20,9 33104,3 53,1 9910,7 15,9 6189,5 9,9
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi ma’lumotlari
2.1.1-jadval ma’lumotlaridan bilish mumkinki,bevosita va bilvosita soliqlar
davlat byudjeti daromadlari tarkibida asosiy o‘rinni egallaydi. 2006 yilda davlat
byudjetiga 1627,9 mlrd.so‘m bilvosita soliq (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz va
import solig‘i) kelib tushgan bo‘lsa, 2018 yilda bu ko‘rsatkich 33104,3mlrd.so‘mni
tashkil qilgan, demak 2018 yilda 2006 yilga nisbatan bilosita soliqlar 2,9 foiz bandga
ortgan. Davlat byudjetining daromadalarining shakllanishida ikkinchi o‘rinni
bevosita soliqlar egallaydi. 2006 yilda bevosita soliqlar miqdori 865,8 mlrd.so‘m
bo‘lsa, 2018 yilda 13025,0 mlrd.so‘mni tashkil etgan. Bu 2018 yilda bevosita
soliqlardan kelib tushadigan daromadlar 2006 yilga nisbatan 5,2 foiz bandga
kamayganligini anglatadi.
Byudjet profitsiti yoki defitsiti – bu byudjet daromadlari va xarajatlari orasidagi
farq bo‘lib, daromadlar xarajatlardan ortiq bo‘lganda profitsit, aksincha bo‘lsa
38
defitsit holati deb hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkich YAIMga nisbatan foizlarda
hisoblanadi va byudjet barqarorligini baholashga xizmat qiladi. Byudjet defitsitining
yuqori bo‘lishi mamlakatdagi barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Uni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
𝑫(𝑷) =
𝑫𝒂𝒓𝒐𝒎𝒂𝒅𝒍𝒂𝒓 − 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓𝒊
𝒀𝑨𝑰𝑴
∗ 𝟏𝟎𝟎%(3.1.5)
15
,
bu erda,
D(P)
– byudjet defitsiti yoki profitsiti.
Bundan tashqari davlat byudjeti statistikasida boshqa bir qator statistik
ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bular: nisbiy miqdor ko‘rsatkichlari
(rejaning bajarilishi, tarkibiy siljish, taqqoslash va intensivlik), indeks
ko‘rsatkichlari, dinamika qatorlarini tahlil qilishko‘rsatkichlarini kiritish mumkin.
Byudjet statistikasida rejasi bajarilishi nisbiy miqdori quyidagi formula asosida
hisoblanadi va tahlil qilinadi:
𝑹𝒆𝒋𝒂 𝒃𝒂𝒋𝒂𝒓𝒊𝒍𝒊𝒔𝒉𝒊 =
𝑯𝒂𝒒𝒊𝒒𝒂𝒕𝒅𝒂𝒃𝒂𝒋𝒂𝒓𝒊𝒍𝒈𝒂𝒏𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊
𝑹𝒆𝒋𝒂𝒃𝒐‘𝒚𝒊𝒄𝒉𝒂𝒃𝒆𝒍𝒈𝒊𝒍𝒂𝒏𝒈𝒂𝒏𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓
∗ 𝟏𝟎𝟎% (3.1.6)
16
.
Agar uning qiymati 100%dan katta bo‘lsa, u holda reja ortig‘i bilan bajarilgan,
agar 100%dan kichik bo‘lsa, reja bajarilmagan deb hisoblanadi. Masalan,
mamlakatda byudjet daromadlari 5%ga ortishi rejalashtirilgan edi deb faraz qilaylik,
haqiqatda esa 3,8%ga ortdi. U holda reja bajarilishi nisbiy miqdori
𝑅𝐵 =
1,038
1,05
∙
100% = 98,85%
ga teng bo‘ladi, ya’ni reja 1,15%ga kam bajarilgan.
Intensivlik nisbiy miqdori esa byudjet parametrlarining tarqalish va uchrash
tezligini ifodalaydi. Ushbu ko‘rsatkichga yaqqol misol aholi jon boshiga to‘g‘ri
keluvchi byudjet xarajatlari yoki daromadlaridir.Byudjet xarajatlari bo‘yicha
intensivlik nisbiy miqdorini aniqlash uchun jami byudjet xarajatlari summasini
aholining o‘rtacha yillik soniga bo‘lish lozim:
15
ШодиевҲ. Молия статистикаси. –Т: Иқтисод-молия, 2010. 98-126 б.
16
Ўша манба
39
𝑨𝒉𝒐𝒍𝒊 𝒋. 𝒃. 𝒃. 𝒙. =
𝑱𝒂𝒎𝒊𝒃𝒚𝒖𝒅𝒋𝒆𝒕𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓𝒔𝒖𝒎𝒎𝒂𝒔𝒊𝒊
𝑨𝒉𝒐𝒍𝒊𝒏𝒊𝒏𝒈𝒚𝒊𝒍𝒍𝒊𝒌𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂𝒔𝒐𝒏𝒊
∗ 𝟏𝟎𝟎% (3.1.7)
17
.
Bu ko‘rsatkich mamlakatdagi ijtimoiy holatga baho berish hamda mamlaatlarni
o‘zaro taqqoslash imkonini beradi.
Byudjet statistikasida byudjet siyosatining holatini baholashda dinamika
qatorlari ko‘rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Bunda byudjet jarayonlarini
ifodalovchi ko‘rsatkichlarning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi statistik tahlil qilinadi.
Bunda mutlaq o‘zgarish, o‘zgarish sur’ati, qo‘shimcha o‘zgarish sur’ati va uning
asosiy ko‘rsatkichlari bazis va 1%ga qo‘shimcha o‘sishning mutlaq mohiyati kabi
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ular bazis va zanjirsimon usullarda hisoblaniladi.
Davlat byudjeti siyosatini indeks metodi orqali ham statistik tahlil qilish
mumkin. Indekslar individual va umumiy indeklarga bo‘linadi. Byudjet tizimining
individual indekslari alohida byudjet jarayonining joriy davrda bazis davrga nisbatan
o‘zgarishini ifodalasa, umumiy indekslar byudjet tizimiga umumlashtirib xulosa
beradi.
Byudjet
daromadlari
(
D
)
va
xarajatlari
(
N
)ning
individual
indekslariniquyidagicha hisoblash mumkin:
𝒊 =
𝑫
𝟏
𝑫
𝟎
𝒗𝒂𝒊 =
𝑯
𝟏
𝑯
𝟎
(3.1.8)
18
.
Byudjet ko‘rsatkichlarining umumiy indeksi davlat byudjetisiyosatiniomilli
tahlil qilish imkonini beradi.
Quyida byudjet tizimini indeks metodi yordamida tahlil qilish masalasini
yoritamiz. Agar bizga har bir soliq to‘lovchiga mos keluvchi soliq miqdori (
q
) va
soliq to‘lovchilar soni (
d
) berilgan bo‘lsa, u holda byudjetga tushadigan soliqlar
hajmiga ta’sir ko‘rsatuvchi ikki omil (har bir soliq to‘lovchiga mos keluvchi soliq
miqdori va to‘lovchilar soni)ning ta’sirini baholash uchun o‘zgaruvchan, o‘zgarmas
va tarkibiy siljishlar indekslaridan foydalaniladi. O‘zgaruvchan indeks har ikki omil
17
Ўша манба
18
ШодиевҲ. Молия статистикаси. –Т: Иқтисод-молия, 2010. 98-126 б.
40
ta’sirida byudjetga tushadigan soliq summasining o‘zgarishini ifodalaydi va
quyidagicha hisoblanadi:
𝑰
𝒐‘𝒛𝒈𝒂𝒓𝒖𝒗𝒄𝒉𝒂𝒏
=
∑ 𝒒
𝟏
𝒅
𝟏
∑ 𝒅
𝟏
:
∑ 𝒒
𝟎
𝒅
𝟎
∑ 𝒅
𝟎
(3.1.9)
19
.
O‘zgarmas tarkibli indeks esa davlat byudjetiga kelib tushadigan soliq
miqdorining har bir kishiga to‘g‘ri keluvchi soliq miqdorining o‘zgarishi hisobiga
qanday o‘zgarishini ifodalaydi va quyidagicha hisoblanadi:
𝑰
𝒐‘𝒛𝒈𝒂𝒓𝒎𝒂𝒔𝒏
=
∑ 𝒒
𝟏
𝒅
𝟏
∑ 𝒅
𝟏
:
∑ 𝒒
𝟎
𝒅
𝟏
∑ 𝒅
𝟏
(3.1.10)
20
.
Tarkibiy siljishlar indeksi esa soliq miqdorining soliq to‘lovchilar sonining
o‘zgarishi hisobiga o‘zgarishini ifodalaydi:
𝑰
𝒕𝒂𝒓𝒌𝒊𝒃𝒊𝒚𝒔𝒊𝒍𝒋𝒊𝒔𝒉
=
∑ 𝒒
𝟎
𝒅
𝟏
∑ 𝒅
𝟏
:
∑ 𝒒
𝟎
𝒅
𝟎
∑ 𝒅
𝟎
(3.1.11)
21
.
YUqoridagi uchta indeks ko‘rsatkichlari orasida quyidagicha bog‘liqlik
mavjud:
𝑰
𝒐‘𝒛𝒈𝒂𝒓𝒖𝒗𝒄𝒉𝒂𝒏
= 𝑰
𝒐‘𝒛𝒈𝒂𝒓𝒎𝒂𝒔
∗ 𝑰
𝒕𝒂𝒓𝒌𝒊𝒃𝒊𝒚 𝒔𝒊𝒍𝒋𝒊𝒔𝒉
(3.1.12)
22
.
Bundan tashqari davlat byudjetiko‘rsatkichlarining uch omilli tahlililini ham
amalga oshirish mumkin. Bunda davlat byudjetiga kelib tushadigan soliq
daromadlarining o‘zgarishiga (
∆SD
), soliq bazasi(
B
), soliq stavkasi(
S
), soliqlarning
yig‘ilish darajasi(
d
)ning ta’siri o‘rganiladi.Agar bazis davr ko‘rsatkichlarini
B
0
,
S
0
va
d
0
; joriy davr ko‘rsatkichlarini
B
1
,
S
1
va
d
1
deb belgilasak, unda quyidagi
formulalarga ega bo‘lamiz:
Bazis davrda soliq tushumi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
