Mehnat resurslarining aksariyat ko‘pchilik
qismini mehnatga layoqatli
yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Mehnat qilishga layoqatli
yoshdan katta kishilar, ishlovchi pensionerlar va amalda «0 (nol)» vazifasini
bajaruvchi shaxslar, mehnatga layoqatli yoshdan kichik kishilar,
ishlovchi
o‘smirlar mehnat resurslarining salmogida u darajada sezilarli rol o‘ynamaydi.
Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi.
M ehnat
resursiari tarkibiga I va II guruhdagi ishlamaydigan nogironlar kirmasligini
esda tutgan holda, dastlab biz mehnat qilishga layoqatli yoshdagi aholini,
so'ngra uning mehnat qilishga qobiliyatli qismini qarab chiqamiz.
Mehnatga layoqatli yoshdagi fuqarolar butun aholining bir qismi boiib,
ulaming soni demografik omil ta’sirida o‘zgarib turadi. Ulaming qancha boiishi
tegishli yoshlardagi o iim darajasiga bogiiq. Bu shuningdek,
mehnat qilish
yoshiga yetgan yoshlar bilan pensiya yoshiga yetgan fuqarolar bilan soni
o ‘rtasidagi nisbatga ham bogiiq. O iim qanchalik kam boisa va mehnat qilish
yoshiga yetgan fuqarolar bu yoshdan chiqqan kishilar o‘rtasidagi farq qanchalik
yuqori bo isa, mehnat qilish qobiliyatiga yetgan kishilar soni shunchalik
ko‘p b o iad i yoki aksincha.
Iqtisodiyotda hamisha pensiya yoshdagi kishilar mehnatidan foydalanish
«nuqta»lari boiadi. Ular orasida yuqori aqliy malaka ishlatishni talab qiladigan
fao liy at tu rla ri ham b o ia d ik i, u lar in so n d a n yuqori u m u m ta iim
tayyorgarligini va muayyan amaliy tajribani talab qiladi. Ko'pgina maktab
o'qituvchilari, oliy va o ‘rta maxsus o ‘quv yurtlarining muallimlari, shifokorlar,
ilmiy xodimlar va boshqa yuqori aqliy faoliyat
turlari vakillari borki, ular
pensiya m arrasidan o'tgandan keyin ham muvaffaqiyatli m ehnat qilib
kelmoqdalar. Pensiya yoshining dastlabki besh yilida (erkaklar uchun 60-64
yosh, ayollarda 55-59 yoshda) alohida faollik seziladi.
O'zbekistondagi 80-yillar oxiri - 90-yillar boshidagi iqtisodiy o‘zgarishlar
o‘smirlarga qanday ta’sir qilgan boisa, pensionerlaiga ham yuqoridagi sabablarga
ko‘ra taxminan shunday ta’sir qildi. Pensionerlaming mehnat bozori birmuncha
ko'paydi. Kelgusida uzoq muddatli tamoyillaming ta’sir qilishi tobora ko'proq
nam oyon b o ia d i, ular vaziyatni izga solib, pensionerlam ing m ehnat
resurslarini toidirishga qo'shadigan hissalarini oshiradi.
Mehnat resursiari soni (dinamikasi)ning o'zgarishi bilan butun aholi
sonining o‘zgarishi o‘rtasida tabiiyki, bogiiqlik bor.
Biroq u birinchi qarashda
unchalik ko'zga tashlanmaydi. Mehnat resurslarining soni hamisha butun
aholi soni kabi o'zgaravermaydi. 0 ‘zgarishlar turli yo‘nalishlarda boiishi
ham mumkin. Biz «mehnat resursiari* tushunchasi to‘g‘risidagi tasawur
kengroq boiishi uchun ulaming o'zaro bogiiqligini maxsus qarab chiqamiz.
M ehnat resursiari butunning qismi sifatida aholining takror ishlab
chiqarilishi (ya’ni uning doimiy ravishda tiklanib turishi)ni aks ettiradi.
Shuning uchun mehnat resursiari sonining dinamikasi pirovard natijada
aholi soni dinamikasini aks ettiradi.
57
0 ‘smirlar va pensionerlarning m ehnat
bilan bandlik darajasidagi
o'zgarishlar faqat mehnat resurslariga emas, balki aholining soniga ham
dahldordir.
Tug‘ilishdagi farqlar darhol aholi sonining oshishiga ta’sir qiladi, mehnat
resurslarida esa faqat 16 yildan keyin aks etadi. Qancha kishi pensiya yoshiga yetishi
faqat mehnat pesurslariga ta’sir qiladi, butun aholi soniga dahldor bo'lmaydi.
M ehnat resurslarining aksariyat qismini m ehnat qilishga layoqatli
yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Shuning uchun ham mehnat
resurslarining dinamikasiga xos xususiyatlar ko‘proq darajada mehnatga layoqatli
yoshdagi aholi bilan bogiiqdir.
Butun aholining va uning mehnatkash qismidagi
dinamikaning xilma-
xil yo‘nalishda yaqqol ifodalangan o‘zgarishi voqealaming normal borishdan
chetga chiqish deb qaraladi. Ana shu sababli normal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
uchun noqulay shart-sharoit yaratadi.
Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar
bilan bevosita bog'U qligim e ’tir o f etgan h o ld a , m eh n a t resu rslari
dinamikasining rnaium darajada nisbiy «mustaqilligi»ga e ’tibomi qaratamiz.
U m am lakatning ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishi bilan b o g iiq b o ig a n
demografik asosni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Shu ma’noda «mehnat
resurslari* ijtimoiy va demografik rivojlanishni tahlil qilish va asoslab berishning
o‘ziga xos usulologik vositasi b o iib maydonga chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
