Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

Ijtimoiy siyosatda ikki asosiy yo‘nalishni ajratib ko'rsatish mumkin: aholini
ijtimoiy ta’minlash va davlat ijtimoiy kafolatlari. 
Ijtimoiy ta’minot pensiya 
ta’minoti, nafaqalar bilan ta’minlash, aholining ayrim tabaqalari uchun 
belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalar tizimi va ijtimoiy xizmat ko'rsatishni 
o'z ichiga oladi. Ikkinchi yo'nalish esa jamiyatning bir me’yorda rivojlanishini, 
ya’ni sogMiqni saqlash, ta’lim, madaniyat va sog'lomlashtirish, shuningdek,
116

---

turarjoyga ega boiish huquqini ta’minlash bilan bogiiq.
Davlat ijtimoiy ta’minoti 
— bu, 0 ‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini 
keksayganda, kasallik ro‘y berganda, mehnatga layoqatini qisman yoki butunlay 
yo‘qotganda, boquvchisini yo^otganda, shuningdek, bolali oilalami moddiy 
ta’minlash va ularga xizmat ko'rsatish davlat tizimidir.
0 ‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning jamg‘arib boradigan pensiya 
ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonuni va Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 21 
dekabrdagi 595-sonli Qaroriga muvoflq, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi 
joriy etildi. 2005 yilning 1 aprel holatiga ko‘ra, Respublika korxona va 
tashkilotlarining 254,9 mingtasidan 212,2 mingtasi yangi tizimga jalb qilindi. 
Respublika jamg‘arib boradigan pensiya fondiga 1630 mln so‘m mablag* 
o‘tkazildi» 1.
Har qanday ijtimoiy muhofaza ijtimoiy kafolatlar asosiga quriladi. Ular 
ham muayyan tizimdan iborat b o iib u quyidagilarni amalga oshirishni 
kafolatlashi lozim:
* ishchi kuchi bozorini uning talab va taklif o‘rtasida vujudga keladigan 
ziddiyatlarni yumshatish orqali tartibga solishi;
* jamiyatning mehnatga qobiliyatli barcha a’zolarining ish bilan band bolishiga 
ko^aklashm ogl (hech kim o‘z xohishiga zid olaroq ishsiz qolishi mumkin
emas);
* aholining mehnatga qobiliyatli barcha qatlamlariga tayanishi, ayniqsa ishga 
muhtojlarga e’tibor qaratishi lozim.
Ijtimoiy ta’minot quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda amalga oshiriladi: 
davlat ijtimoiy sug‘urtasi, respublika byudjeti mablaglari, mahalliy byudjetlar 
mablaglari. Iqtisodiyotni isloh qilish davrida ijtimoiy ta’minotning jamoat 
tashkilotlari va xususiy shaxslar faoliyati bilan bogiiq shakllari rivoj topadi.
Aholini ijtimoiy muhofazalashni bir vaqtning o‘zida amalda qollaniladigan 
va bir-birini toldiruvchi quyidagi to‘rtta tizimga ajratish mumkin: davlat ijtimoiy 
ta’minoti, davlat ijtimoiy sug‘urtasi; jamoa ijtimoiy sug‘urtasi va shaxsiy sug‘urta.
Davlat ijtimoiy ta’minoti — aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga pulli 
nafaqalar vositasida ko‘rsatiladigan yordam dir. Soliqlar va boshqa byudjet 
tushumlari hisobiga moliyalashtiriladigan bu yordam ularga belgilangan minimal 
turmush darajasini kafolatlaydi.
Davlat ijtimoiy sug‘urtasi zarur turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy 
boiib, ish beruvchilar va mehnatkashlarning sug‘urta badallari, davlat 
tomonidan ajratiladigan dotatsiyalar hisobiga mablag‘ bilan ta’minlanadi.
Jamoa sug‘urtasi yetarli turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy yoki 
ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin. Bunda ish beruvchilar va yollangan
1 «Узбекистан Республикаси ижтимоий-ик^исодий ривожланишининг 2005 йил
I чорак асосий якунлари тугрисида». «Халк; сузи», 2005 йил 6 май.
117

---

xodimlaming sug'urta badallari to'lov manbalari bo‘lib xizmat qiladi.
Shaxsiy sug‘urta farovonlikning yuqori darajasini kafolatlaydi. U ixtiyoriy 
ravishda, fuqarolaming sug‘urta badallari hisobiga amalga oshiriladi.
Birinchi ikki quyi tizimning asosiy tamoyili — birdamlik, uchinchisiniki 
subsidiyalash, turtinchi, ya’ni shaxsiy sug‘urtaniki esa, mutanosiblik tamoyijidir. 
Birdamlik tamoyili yordamning muhtojlik darajasiga qarab, fuqaro to4 lagan 
soliqlar va sug‘urta badallari miqdorini hisobga olmasdan taqsimlanishini ko‘zda 
tutadi. Subsidiyalash tamoyilida esa, muhtojlik darajasiga qarab, ammo badallar 
miqdori va mos ravishda to‘Iovlar miqdorini hisobga olgan holda yordam 
ko'rsatiladi. Mutanosiblik tamoyili to‘langan sug‘urta badallariga mos miqdorda 
yordam ko‘rsatishni ko‘zda tutadi.
Yuqorida qayd etilganlardan tashqari ijtimoiy himoyaning yana bir necha 
tamoyillari qo‘llanadi (13.1-rasm.).