uchun xos bo‘lgan rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi obyektiv
jarayonlarini hisobga oluvchi ish bilan ta’minlanishning shakllanishi qo'ytladi.
Bu o ‘z navbatida muayyan davr mobaynidagi qo‘yilgan
maqsadlarga
erishishning real imkoniyatlari bilan cheklanmaydi.
Ish
bilan bandlik
ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos bo'lgan
turli ko'rinishlar va shakllarda namoyon bo'ladigan o'ziga xos hodisadir.
Ibtidoiy jamoa tuzumi jamiyat a ’zolarining to'liq ish bilan bandligiga
asoslangandi, uning xususiyati ishlab chiqaruvchi kuchlaming past darajada
rivojlanganligida edi. Quldorlik va feodal formatsiyalar asosan qullar va
krepostnoylaming majburiy ish bilan bandligiga asoslangan bo‘lib, quldorlar
ishlamasdan hayot kechirar edilar. Doirasida inson huquqiy jihatdan erkin
bo‘lgan va yollanma xodim sifatida namoyon boMadigan bozor iqtisodiyotiga
ega bo‘lgan kapitalistik formatsiyada ish bilan band bo'lmagan aholi mavjud
bo'ladi. Bunday ish bilan band bo‘lmaslik tabiiy va noiloj ishsizlik shaklida
bo‘ladi. Sotsializm sharoitida to ‘liq («yoppasiga») ish bilan bandlik e ’lon
qilingan bo‘lib, bu odamning ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishga
majburligi bilan mustahkamlangan edi.
Hozirgi vaqtda ish bilan band aholiga
barcha yollanib ishlayotgan
xodimlar, o'quvchilar, harbiy xizmatchilar bilan bir qatorda o ‘zini o ‘zi
mustaqil ravishda ish bilan ta ’minlaydigan va tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanadigan fuqarolar kiritilgan.
Ish bilan bandlan a) pul bilan to‘lanadigan yoki natura holidagi haq
evaziga yollanib, shuningdek, o ‘z faoliyati evaziga
qancha muddat haq yoki
daromad olishidan qat’i nazar, foyda yoki oilaviy daromad olish uchun
yollanmasdan haftasiga kamida 2 soat ish bajarganiar; b) kasalligi yoki
jarohatlanganligi tufayli, bemorlaiga qarab turuvchilar; yillik mehnat ta’tili
yoki dam olish kunlarida, o‘z ishjoyidantashqarida ta’lim olganlar; ma’muriyat
tashabbusi bilan ta’minoti saqlab qolingan yoki
saqlanmagan holda mehnat
ta’tilida bo‘lgan va boshqa shunga o‘xshash sabablar bilan vaqtincha ishda
bo‘lmagan]ar; v) oilaviy korxonada haq olmasdan ish bajargan shaxslardan
tashkil topadi. Ish bilan band bo'lgan aholiga ikki guruh fuqarolari kiradi:
1. Ko‘ngilli ravishda ish bilan band boim agan, er-xotindan birining,
ota-onasi va boshqalaming mablag‘lari hisobiga yashaydigan fuqarolar;
2. Noilojdan ish bilan band bo‘lmagan
xodimlar kiradi, ular, o ‘z
navbatida, quyidagilami: a) mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; b) ish
bilan band etish xizmati yordamida ish qidirayotgan; rasmiy maqomga ega
bo'lgan ishsizlik yuzasidan nafaqa oladigan ishsiz fuqarolami o‘z ichiga oladi.
Aholi ish bilan bandligining ijtimoiy-demografik muammolari har doim
*
i
37
dolzarb, aniq va ravshan bo'lgani uchun ular mukammal o‘rganishga arziydi.
Prezidentimiz kichik biznes va xususiy tadbirkoriikni rivojlanishiga alohida
urg‘u berib, “... kichik biznes va tadbirkorlik yaxshi yo‘lga qo'yilsa, ayniqsa,
qishloq xo'jaligida bo‘shagan ishchi kuchlarini ish bilan ta’minlash mahalliy
xom -ashyo, dehqonchilik va qurilish resurslarini qayta ishlashni
takomillashtirish ichki iste’mol bozorini xalq iste’mol
mollari hamda
xizmatlar bilan ta ’minlash kabi dolzarb muammolarni bartaraf etish
mumkin; Shunday qilaylikki, iqtisodiyotimiz tizimida aholi bandligini
ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yetakchi kuchga aylansin”
— deya bejiz ta ’kidlanmagan 1.
Zamonaviy statistik m a’lum otlar va sotsiologik tadqiqotlar shuni
ko'rsatadiki, ayollaming ish bilan bandligi
muammosi faqat bizning
respublikamizda emas, balki teng huquqli boshqa mamlakatlarda ham qonun
va Konstitutsiya bilan himoya qilinadi. Lekin diskriminatsiya (kamsitish) rasmiy
tashkilotlaming qarori va nazoratiga qaramasdan, saqlanadi. Masalan, davlat
idoralari va kasaba uyushmalari darajasida mehnat munosabatlari bo‘yicha
reabilitatsiya qaror qabul qilinganda tarmoq, hudud ish beruvchilari bu qaromi
bajarmaslilcka kelishib oladi, ya’ni o‘z qarorlarini ifodalaydi va himoya qiladi.
«2003 yil boshlarida O'zbekistoonda 13 millionga yaqin ayollar bo'lib,
ular aholining 50,1 foizini tashkil etgan. Iqtisodiyotda 4 milliondan ziyod
ayollar band yoki ular umumiy bandligining soni 44 foizdan iborat. Ayollar
iqtisodiy faolligining ko‘rsatkichi 65,7 foizni tashkil etadi. Ishga layoqatli
ayollaming yoshi 16-54 yoshni tashkil etib, ular 6 milliondan ziyod aholi
demakdir. Ish bilan bandlikning yuqori ko'rsatkichini 30-39 yoshgacha bo‘lgan
ayollar tashkil qiladi, bandlikning umumiy soni 29,3 foizdan iborat»2.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I A . Karimovning 1995 yil 2 martda
chiqarilgan Farmoni, 1999 yil 17 martdagi «Ayollami
ijtimoiy himoya
qilishni kuchaytirishni qo‘shimcha m e’yorlari haqida»gi Farmoni, 2004
yil 25 maydagi « 0 ‘zbekiston xotin-qizlar qo'mitasini qo'llab-quwatlash
borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to ‘g‘risida»gi Farmoni 3 ijrosini
ta ’minlash chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida 0 ‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining Qarori shundan dalolat b e ra d i4.
1 Каримов И.А. Уз келажагимшни jfa кулимиз билан курмовдамиз. -Т.: 7-том.
2 «Бозор, пул ва кредит»,
Do'stlaringiz bilan baham: 
