Тошкент давлат ахборот технологиялари университети узбекистонда демократик жамият курилиши



Download 1,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/45
Sana22.02.2022
Hajmi1,61 Mb.
#88080
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   45
Bog'liq
11288 ГЕОСИЁСАТ АСОСЛАРИ.doc

 
Адабиётлар
1.
Дугин А. Основы геополитики. «Арктогея» Москва.1997. Часть первая. 
с.121-130.
2.
Жалилов 
А., 
Хэлфорд 
Маккиндернинг 
геосиёсий 
карашлари. Макола. Жамият ва бошкарув. 2006 йил № 2. 45-46 б.
3.
Нартов Н.А. Геополитика. Учебник для вузов. -М. ЮНИТИ. 1999.


4.
Независимый Узбекистан. Научно-популярный словарь. «ШАРК» 
2003.
5.
Поздняков Э.А. Геополитика. - М. Прогресс. Культура, 1995. - 95 с.
6.
Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство мирового 
порядка // «Полис», 1994. №1.
7.
Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство нового 
мирового порядка. - М.: КCT, 2003. – с 603.
8.
Hкlford Mкckinder "Geogrкphicкl Pivot of History" in "Geogrкghicкl 
Journкl", 1904. Русча таржимаси «Элементы. Евразийское обозрение» 
журналида, 1996, №7, 26 –31 - бетлар.
9.
Узбекистонда политология. «ШАРК», Тошкент – 2002.
2-МАВЗУ. ГЕОСИЁСИЙ КАРАШЛАРНИНГ ЗАМОНАВИЙ ХАЛКАРО 
МУНОСАБАТЛАРГА ТАЪСИРИ 
1.
Европа ва Осиёнинг геостратегик истикболи тугрисида Европа-
Америка мактаблари
2.
Геосиёсий жараёнлар борасида хозирги тадкикотлар
3.
Евроосиёчилар янги окими вакилларининг геосиёсий карашлари
Геосиёсий карашларни тадкик этиш кейинги вактда тобора кучайиб 
бораётган минтакавий можароларнинг олдини олиш, Евроосиёнинг такдири 
хусусида мухим хулосалар ясашга ёрдам беради. Биз юкорида инглиз ва 
немис олимларининг Евроосиёнинг геосиёсий манзараси, хукмрон 
кучларнинг харакат дастурига айланган илмий карашларнини тахлил 
килишга харакат килдик. Маълумки, иккинчи жахон урушига кадар 
Германия ва Буюк Британия Европадаги энг кудратли давлатлар 
хисобланган. Бу икки давлат нафакат гарбий Европа, балки Шаркий Европа 
ва хатто бутун Евроосиёнинг такдирида хал килувчи урин тутган.
Шу билан бир каторда, Италия, Франция, Швеция каби давлатларнинг 
ташки сиёсати ана шу икки давлатнинг геосиёсатига караб белгиланган. 
Аммо Иккинчи Жахон урушидан кейинги даврда АКШ энг кудратли денгиз 
давлати сифатида жахон сиёсати сахнасида пайдо булди. Унинг кучли 
харбий салохиятга эга булиши ва НАТОнинг ташкил этилиши “Совук 
уруш” якунига (1991 йилга) кадар Евроосиёни икки кутб асосида 
бошкаришни таъминлади.
Бу уринда Евроосиё ва АКШ геосиёсатида мухим назарий манба 
сифатида хизмат килган француз олими Видаль де ла Блаш, америкалик 
олимлар Альфред Мэхен ва Николас Спайкменларнинг карашларига 
алохида эътибор каратиш лозим. 
Француз олимлари Евроосиё мувозанатини хам китъачилик, хам 
атлантистик карашларни мужассамлаштирган холда тадкик этган. Улардан 
бири - таникли олим француз география мактабининг асосчиси В.Блаш 
хисобланади. Гарчи у немис геосиёсий мактабининг куп жихатларини 


каттик танкид килган булсада, уз назариясини Ф.Ратцелнинг “Сиёсий 
география”сига таяниб яратган.
В.Блаш “Франциянинг жугрофий манзараси” (1903) асарида немис 
геосиёсиёсатчилари учун ута мухим хисобланган замин тушунчасига 
мурожаат этиб, шундай деб ёзади: “Францияда замин ва инсон уртасидаги 
муносабат утмишнинг бетакрор хусусияти булган узлуксизлик билан 
характерланади. Бизнинг мамлакатда одамлар кадим-кадимдан бир худудда 
яшаганини кузатиш мумкин. Булоклар ва калцийли коялар илк даврлардан 
бошлаб кишиларни яшаш ва химояланиш учун кулай худуд сифатида узига 
тортган. Бизда инсон хаёт сирларини хакикий маънода заминдан урганган. 
Заминни урганиш ахолининг феъл-атвори, ахлоки ва урф-одатларини 
аниклашга ёрдам беради.” 
Бирок жугрофий омил ва унинг маданиятга таъсири борасида айнан 
немис олимлари сингари ёндашганига карамасдан, В.Блаш Ф.Ратцел ва 
унинг издошлари табиий омилнинг таъсири ва ахамиятини хаддан ташкари 
бурттириб юборишганини таъкидлайди. Унинг назарида, нафакат табиий 
омил, балки инсон хам “ташаббускор”лиги туфайли “мухим жугрофий 
омил” сифатида талкин этилиши зарур. Олимнинг таъкидлашича, инсон 
табиатдаги жонсиз буюм эмас, балки жараёнлардаги асосий ижрочидир.
Ф.Ратцел карашлари ва илмий меросига танкидий ёндашув асосида 
В.Блаш “поссибилизм” деб номланган узига хос геосиёсий концепцияни 
илгари суради. Унга кура, сиёсий тарих макон (жугрофий омил) хамда 
замон (тарихий омил) каби жихатларга эга. Жугрофий омил атроф мухитда, 
тарих эса инсон борлигида акс этади. В.Блаш фикрича, рельефни 
давлатнинг сиёсий тарихидаги асосий омил деб хисоблаш “немис 
геосиёсатчилари”нинг хатосидир. Унинг узи эса жугрофий ёки худудий 
жойлашувни долзарб ва чинакам сиёсий омилга айланиши мумкин булган 
“эхтимоллик”, “имконият” деб талки этишни таклиф килади. Бу эса, аввало, 
субъектив омилга, аникроги уша худудда яшаётган халкка боглик. Бундай 
ёндашув К.Хаусхофер мактабига мансуб немис геосиёсатчилари томонидан 
эътиборга олинган ва В.Блашнинг танкидини гоятда мухим ва асосли деб 
топган эди. Зеро, айнан шундай ёндашув муайян давлатнинг сиёсий 
тарихини урганишда этник ва иркий омил ахамиятининг кучайишини ифода 
этган эди.
В.Блаш Франциянинг уша вактдаги асосий сиёсий ракиби булган 
Германияга алохида эътибор каратади. Унинг фикрича, геосиёсий 
истилосига Европадаги бошка ривожланган давлатлар томонидан тускинлик 
килинаётган Германия минтакадаги ягона кудратли давлат хисобланади. Ер 
юзида Англия ва Франциянинг куплаб мустамлакалари мавжуд, Россия 
деярли бутун Осиёни камраб олган, АКШ булса жануб хамда шимолга 
деярли эркин харакат кила олади, Германия эса хамма томондан кисилган ва 
уз кувватини ташкарига чикара олмайди. Блаш Германияни Европа 
худудида жойлашган, лекин дунё тинчлигига путур етказувчи асосий 
тахдид ва бундай хавфли кушнини хар кандай йуллар билан булса-да 
заифлаштириш керак, деб хисоблайди.


Германияга нисбатан бундай муносабатда булиш, Францияни 
минтакавий даражадаги давлатга карши йуналтирган «Денгиз кучлари» 
умумий фронти таркибига кушилишини билдиради. Блашнинг йуналиши 
француз геосиёсатчилари уртасида ягона эмас эди, чунки унга параллел 
холда адмирал Лавал ва генерал Де Голл томонидан уртага ташланган 
бутунлай тескари германпараст йуналиш хам мавжуд эди.
Н.Спайкмэн 1917 йилда нашр этилган «Шаркий Франция» номли 
китобида Эльзас–Лотарингия провинциясининг аслида кадимдан Францияга 
тегишли булиб, немисларнинг бу худудга нисбатан даъвоси ноконуний 
эканлиги исботлайди. Бу билан В.Блаш Француз инкилобини тахлил этишга 
харакат килади ва ушбу инкилобдаги якобинчиларга хос мезонлар уз 
давлатини 
жугрофий 
интеграция 
оркали 
марказлаштириш 
ва 
мустахкамлашга интилган француз халки геосиёсий интилишларининг 
ифодаси эканлигини таъкидлайди. У сиёсий либерализмни хам 
кишиларнинг заминга богликлиги ва уни хусусий мулк сифатида эгаллашга 
булган табиий интилишлари оркали тушунтиришга харакат килади. В.Блаш 
шу тарзда геосиёсий вокеликни уз майлича мафкураавий вокелик билан 
шундай боглайди: гарбий Европа (Франция)нинг худудий сиёсати 
«демократия» ва «либерализм» билан чамбарчас боглик. Бундай 
тенглаштириш оркали В.Блашнинг геосиёсий карашларини Х.Маккиндер ва 
А.Мэхен карашлари билан киёслаш мумкин. В.Блашнинг «денгиз 
йуналиши»ни танлаши мазкур схемага жуда мос келади. 
Шуни эътиборга олиш керакки, Евроосиёданинг геосиёсий такдири 
доимо Америкалик геосиёсатчилар ва олимларнинг диккат марказида 
булган. Бундай карашларнинг асосчиларидан бири – Америкалик 
геосиёсатчи Альфред Мэхэн хисобланади
[21]
.
А.Мэхэннинг 1890 йилда нашр этилган “Тарихда Денгиз кучлари” 
(1660-1783)
[22]
 деб номланган илк асари харбий стратегия буйича ноёб 
кулланмага айланди. Бироздан кейин унинг “Денгиз кучининг Француз 
инкилоби ва империясига таъсири” (1793-1812)
[23]
, “Американинг хозирда 
ва келажакда денгиз кучларига эхтиёжи”
[24]
, “Осиё муаммоси ва унинг 
халкаро сиёсатга таъсири”
[25]
 хамда “Денгиз кучлари ва унинг урушга 
муносабати”
[26]
 каби бошка асарлари нашрдан чикади.
Унинг 
деярли барча китоблари ягона “Денгиз кучи” -
Seк Power масаласига багишланган эди.
А.Мэхен нафакат харбий стратегия назариётчиси булиб колмай, балки 
сиёсатда хам фаол катнашган. Жумладан, у Генри Кэбот Лодж ва Теодор 
Рузвельт 
каби 
сиёсатчиларга 
кучли 
таъсир 
утказган. 
Бундан 
ташкари, XX аср Америка харбий стратегиясига назар ташланса, у А.Мэхэн 
гоялари асосида шаклланганига ишонч хосил килиш мумкин. Гарчи бу 
стратегия Биринчи жахон урушида АКШга сезиларли муваффакият олиб 
келган булмаса-да, Иккинчи жахон урушида кулга киритилган ютуклар, 
айникса, “совук уруш” даврида эришилган галаба “Денгиз кучлари” 
стратегиясининг мавкеини янада мустахкамлади.


А.Мэхэн сиёсатнинг асосий воситаси – савдо деб хисоблайди. харбий 
харакатлар эса сайёравий савдо тамаддунининг шаклланиши учун кулай 
шарт-шароит яратиши керак. А.Мэхэн “денгиз кудратининг тарихий 
тараккиётга таъсири” асарида иктисодий циклни 3 холатда куриб утади:
1.
Ишлаб чикариш (сув йуллари оркали товар ва хизматлар 
алмашинуви)
2.
Навигация (ушбу алмашинувни амалга оширади)
3.
Мустамлакалар (дунё микёсида махсулот айирбошлаш айланмасини 
таъминлайди).
А.Мэхэн давлатнинг геосиёсий макоми ва холатини тахлил килишда 
олти мезонга асосланиш кераклигини таъкидлайди:
1.
Давлатнинг жугрофий холати, унинг денгизга очиклиги, бошка 
давлатлар билан денгиз коммуникацияларига эга булиш имконияти. 
Курукликдаги чегаралар масофаси, стратегик мухим минтакаларни 
назорат килиш имконияти. Ракиб худудига уз флоти билан тахдид 
солиш имконияти.
2.
Давлатнинг “Жисмоний шакли”, яъни денгиз киргокларининг шакли 
ва унда жойлашган портлар сони. Савдонинг равнаки ва стратегик 
химоя ана шу омилга боглик.
3.
худуднинг узунлиги. У киргок чизигининг масофасига тенг.
4.
Ахоли микдори. Бу билан давлатнинг кемалар куриш ва уларга 
хизмат килиш имкониятини бахолаш мумкин.
5.
Миллий феъл-атфор. Халкнинг савдо билан шугулланиш имконияти.
6.
хокимиятнинг сиёсий табиати. Энг самарали табиий ва инсон 
ресурсларини кудратли денгиз салохиятини яратишга йуналтириш ана 
шу омилга боглик”.
Юкорида таъкидланганидек, А.Мэхэннинг геосиёсий назарияси факат 
“Денгиз кудрати” ва унинг манфаатларидан келиб чиккан холда яратилган. 
Унинг учун кадимда Карфаген хамда якин тарихда (XVII-XIX асрларда) 
Англия денгиз кудратининг тимсоли хисобланади .
А.Мэхэнга кура, “денгиз кудрати” тушунчаси “денгиз савдоси”нинг 
эркинлигига асосланади, харбий денгиз флоти эса ана шу савдони 
таъминлашнинг кафолати хисобланади. А.Мэхэн масалага янада чукуррок 
ёндашиб, “денгиз кудрати”ни энг мукаммал хамда энг самарали булган ва 
шу туфайли дунёвий хукмронликка мулжалланган алохида турдаги 
тамаддун, деб билади.
Таъкидлаш жоизки, А.Мэхэннинг концепцияси бутун дунёда эътироф 
этилди ва Европа купгина геосиёсатчилар карашлари ва сиёсий фаолиятига 
таъсир курсатди. хатто асосан курукликда жойлашган минтакавий Германия 
хам адмирал Тирпиц бошчилигида А.Мэхэн гояларига таяниб жадаллик 
билан денгиз флотини ривожлантиришга киришади. 1940-41 йилларда 
А.Мэхэннинг икки асари собик Иттифокда хам нашр этилган эди.
Аммо унинг асарлари биринчи навбатда Америка геосиёсатчиларига 
мулжалланган эди. Маълумки, А.Мэхэн президент Монро (1758-1831) 
доктринасининг кизгин тарафдори булган. Чунки, ушбу хужжатда (1823 


йилда) Америка ва Европа мамлакатлари уртасида бир-бирига тажовуз 
килмаслик тамойили эълон килинган, шунингдек, АКШ кудратининг 
юксалиши якин атрофдаги худудларни истило килиш билан боглик экани 
курсатилган эди.
Бинобарин, А.Мэхэн хам Американинг “келажаги денгиз билан узвий 
боглик” деб хисоблаган ва бу “мкnifest destiny” (яъни, мукаррар такдири 
азал)дир, деб хисоблаган. У биринчи боскичда бутун Америка минтакасини 
стратегик жихатдан бирлаштиргач, дунёда хукмронлик урнатишдан иборат 
эканини уктирган.
Дархакикат, А.Мэхэннинг узокни кура билиш кобилиятига эътибор 
бериш керак. Чиндан хам А.Мэхен яшаган даврда АКШ хали дунёнинг 
кудратли давлатлари каторига кирмаган, бунинг устига, дунёдаги етакчи 
давлатлар келажакда мукаррар равишда “денгиз” давлатларига айланиши 
хам номаълум эди. Масалан, Х.Маккиндер 1905 йилда “Тарихнинг 
жугрофий уки” маколасида АКШни “ташки ярим ой” таркибига кирувчи 
Англиянинг 
ярим 
мустамлакаси хамда 
стратегик 
максадларининг 
давомчиси деб, уни “курукликка асосланадиган давлат”лар каторига кушган 
эди.
Х.Маккиндернинг асари пайдо булишидан роппа-роса 10 йил олдин 
адмирал А.Мэхэн Американинг сайёравий микёсдаги такдирини, яъни дунё 
такдирига бевосита таъсир килувчи асосий денгиз давлатига айланишини 
башорат килган эди.
1897 йилда нашрдан чиккан “Американинг денгиз кудратидан 
манфаатдорлиги” асарида А.Мэхэн Американинг дунё давлатига айланиши 
учун куйидаги фаолиятни амалга ошириши кераклигини таъкидлайди.
1.
Денгиз давлати булган Британия билан мунтазам хамкорлик. 
2.
Германиянинг денгизчиликни ривожлантиришга оид даъво ва 
эътирозларига тускинлик килиш. 
3.
Япониянинг Тинч океанидаги истилосини диккат билан кузатиш ва 
унга карши харакат килиш. 
4.
Европаликлар билан хамкорликда Осиё халкларига карши олиб 
борилаётган харакатларни мувофиклаштириб бориш. 
Эътиборли жихати шундаки, А.Мэхен “Денгиз цивилизациялари” учун 
асосий хавф борасида Х.Маккиндердан бехабар холда айнан у ясаган 
хулосаларга келган эди. Бу хавфни у биринчи навбатда, Евроосиёнинг 
минтакавий давлатлари – Россия ва Хитой хамда Германиядан кутиш 
мумкинлигини таъкидлайди. Унинг фикрича, Россия билан, яъни гарбдаги 
Кичик Осиёдан бошланиб, шаркдаги Япон меридианигача чузилган Рус 
империяси кучлари билан жанг килиш денгиз кучлари учун узок муддатли 
асосий стратегик вазифадир.
А.Мэхэн 1861-1865 йилларда Шимолий Америка фукаролар урушида 
америкалик генерал МакКлеллан куллаган “анаконда” тамойилини 
сайёравий микёсга олиб чикади
[27]
. Бу тамойил душман худудини денгиз 
хамда киргок йулаклар оркали камал килиш ва натижада ракибни стратегик 
жихатдан боскичма-боскич заифлаштиришдан иборат. А.Мэхэнга кура, 


давлатнинг куч-кудрати унинг “Кучли денгиз давлати”га айлана олиш 
салохияти билан белгиланса, ракибга карши туришнинг бош стратегик 
вазифасини белгиловчи омил – унинг шундай кучга айланишига йул 
куймасликдир.
А.Мэхэннинг 
таъкидлашича, 
ракиблар 
– Eвросиё 
давлатларини
[28]
 “анаконда” 
айланасида бугиб ташлаш учун улар 
назоратидан киргок худудларини тортиб олиш ва имкон кадар денгиз 
худудларига чикиш йулларини беркитиб, сикувга олиш керак. 
Биринчи жахон урушида ушбу стратегия “ок харакат” томонидан 
Антантага мадад бериш максадида (большевикларнинг Германия билан 
имзолаган тинчлик битимига жавоб тарикасида) Евросиё теварагида амалга 
оширилди, иккинчи жахон урушида у яна Марказий Европага, шунингдек, 
амалга оширилган харбий-денгиз юришлари оркали кисман Япония ва ук 
давлатларга карши кулланди. Ушбу геостратегия XIX асрнинг охиридан 
бошлаб 
геосиёсатчилар 
томонидан
назарий 
жихатдан 
ривожлантирилганлиги маълум. Аслини олганда НАТО, КSEКN, 
КNZUS, CENTO каби блокларнинг Совет Иттифокига карши каратилган 
стратегияси адмирал А.Мэхеннинг асосий тезисларини ривожлантириш 
оркали ишлаб чикилган эди. Бу хол уни замонавий атлантизмнинг “маънавий 
отаси” деб аташга асос була олади.
Уз фаолиятини Евроосиёда стратегик мувозанат урнатишга багишлаган 
америкалик олимлардан яна бири – Николас Спайкмэн (Nicholкs Spykmкn) 
хисобланади. Келиб чикиши голландиялик булган Н.Спайкмэн (1893-1943) 
адмирал А.Мэхеннинг бевосита издошидир. Н.Спайкмэн халкаро 
муносабатлар профессори, кейинчалик Йель университети кошидаги 
Халкаро 
муносабатлар 
институти 
директори 
булган. 
Аввалги 
геосиёсатчилардан фаркли уларок, уни жугрофия, халкнинг замин билан 
алокаси, рельефнинг миллий характерга таъсири каби муммолар унчалик 
кизиктирмаган. Н.Спайкмэн назарида геосиёсат – халкаро сиёсат 
амалиётида кулланадиган мухим курол, энг самарали стратегияни ишлаб 
чикиш имконини берадиган тахлилий услуб ва формулалар тизимдир. Шу 
маънода, у немис геосиёсат мактабининг “адолатли ва адолатсиз чегаралар” 
тугрисидаги тасаввурларини метафизик сафсата эканини таъкидлаб, 
купгина, айникса 1944 йилда Нью Йоркда нашрдан чиккан “Тинчлик 
географияси”(“The Geogrкphy of the Peкce”) асарида бу ёндашувни кескин 
танкид килди.
Н.Спайкмэн А.Мэхэн каби АКШнинг “дунё хукмронлиги”га тезрок 
эришишини таъминлайдиган самарали геосиёсий дастур ишлаб чикиш 
тарафдори булган. Унинг кейинги тадкикотлари хам ана шу максадга 
каратилган прагматизмга йугрилган.
Х.Маккиндер асарларини синчиклаб урганган Н.Спайкмэн асосий 
геосиёсий схема борасида узининг бошкалардан фаркли булган дастурини 
уртага ташлади. Н.Спайкмэн Х.Маккиндернинг heкrtlкndга хаддан ортик 
бахо берганлигини таъкидлади. Бундай бахо нафакат дунё харитасидаги 
кучларнинг холати, балки дастлабки тарихий схемага хам таъсир этади. 


Н.Спайкмэн фикрича, “киргок худудлар”ини ташкил этган “ички яримой”, 
яъни rimlкnd’нинг жугрофий тарихи (худди Х.Маккиндер фикри каби) 
“куруклик кучманчилари” босими остида эмас, балки табиий равишда 
кечган. Унингча,heкrtlкnd барча маданий таъсирларни киргок худудлардан 
олади, унинг узи мустакил геосиёсий вазифа ёки тарихий ривожланиш 
салохиятига 
эга 
булмаган 
худуддир. 
Спайкмэн Heкrtlкnd эмас, 
айнан Rimlкnd дунё хукмронлигининг калити эканини уктиради. У 
Х.Маккиндернинг биз юкорида келтирган хулосасини янгича талкин этиб, 
“Кимки Rimlкndда устунлик килса Евроосиёда устунлик килади, кимки 
Евроосиёда устунлик килса дунё такдирини уз кулига олади”, - деган 
коидани илгари суради.
Н.Спайкмэн бу билан геосиёсат фанига айтарлик янгилик киритмади. 
Х.Маккиндер 
учун 
хам 
“киргок 
худуд”, 
“ташки 
ярим 
ой”, 
ёки Rimlкnd минтакани назорат килиш учун асосий стратегик мулжал 
хисобланган. Лекин Х.Маккиндер ушбу худудни мустакил ва фаровон 
геосиёсий макон эмас, балки “денгиз” ва “куруклик” унсурларининг худудий 
карама–каршилиги сифатида тушунган. Бирок heкrtlкndни назорат килиш 
деганда, у хеч качон Россия ва унга якин булган минтакавий худудда
хукмроклик килишни назарда тутмаган.
Н.Спайкмэн “Дунё сиёсатида Америка стратегияси: Кушма Штатлар ва 
кучлар 
мувозанати” 
(“Кmericк's Strкtegy in WorldPolitics: The United Stкtes кnd the Bкlкnce of Powe
r”, Нью Йорк, 1942 ) ва “Тинчлик географияси” асарларида биринчи булиб 
А.Мэхэн томонидан таклиф килинган давлатнинг геосиёсий кудратини 
белгиловчи унта мезонни курсатиб утади. 
1.
худуднинг юзаси
2.
Чегаралар табиати
3.
Ахоли микдори
4.
Фойдали казилмаларнинг мавжудлиги ёки йуклиги
5.
Иктисодий ва техник тараккиёт
6.
Молиявий имкониятлар
7.
Бир миллатлилик ёхуд ахоли таркибида битта миллатнинг устунлиги. 
8.
Ижтимой интеграция даражаси
9.
Сиёсий баркарорлик
10.
Миллий рухият
Мазкур 
мезонлар 
асосида 
бахоланган 
давлатнинг 
геосиёсий 
имкониятлари етарли даражада булмаса, у холда бундай давлат 
умумбашарий стратегик химоядан фойдаланиш учун суверентетининг бир 
кисмидан воз кечиш эвазига муайян стратегик иттифокка аъзо булиши керак 
булади.
Rimlкnd тушунчасига хаддан ташкари юкори бахо бериш билан, 
Н.Спайкмэн дунё геосиёсий харитасига “денгиз кудрати” позициясидан 
ахамиятли булган яна бир мухим кушимча – “оралик океан” (Midlаnd Oceкn) 
тушунчасини илмий муомалага киритади. Унинг негизида Европа, Якин 
Шарк ва Шимолий Африканинг кадимги тарихида Урта Ер денгизи кандай 


урин тутган булса, Гарб цивилизациясининг энг янги тарихида 
Атлантика океани худди шундай мавкега эга экани хакида геосиёсий гоя 
ётади.
Н.Спайкмэн тамаддуннинг асосий тарихий худуди айнан “киргок 
худуд”лари билан (Rimlкnd) узвий боглик, деб хисоблаган. Шу туфайли у 
Урта Ер денгизи атрофидаги худудларни кейинчалик минтака (куруклик 
боскинчиларини маданийлашувига олиб келган) ичкарисига ва айрим 
оролларга таркалаган (денгиз боскинчиларини маданийлашувига олиб 
келган) маданият намунаси сифатида талкин этган.
Кадимда Урта Ер денгизи атрофида кечган жараёнлар бугунги кунда 
сайёравий микёсда Атлантика океани доиасида руй бермокда. Океаннинг хар 
икки киргоги Гарб тамаддунининг технологик ва иктисодий жихатдан энг 
ривожланган худуди булиб колмокда.
Бундай талкин этилган Midlend Oceкn, яъни “оралик океан” ажратувчи 
эмас, балки бирлаштирувчи омил сифатида MoreIntemum, яъни “ички 
денгиз”га айланади. Шундан келиб чикиб, Н.Спайкмэн шартли равишда 
“атлантика минтакаси” деб аташ мумкин булган курукликдан иборат 
геосиёсий вокелик хакида суз юритади. Ушбу минтака марказида жойлашган 
Атлантика океани кул вазифасини бажаради. Назарий тусдаги ушбу 
“минтака” ёки “янги Атлантида” Гарбий Европа маданиятининг муштарак, 
демократия ва либерал–капитализм мафкураси, сиёсий, этник хамда 
технологик тараккиётнинг узвий богликлигини ифода этади.
Н.Спайкмэн ушбу “атлантик минтака”да интеллектуал омил айникса 
мухим ахамият касб этишини таъкидлайди. Гарбий Европа ва Шимолий 
Американинг Шаркий киргоги (айникса Нью-Йорк) ушбу янги “атлантик 
хамжамият”нинг узак марказини ташкил этади. Бунда АКШнинг савдо хамда 
харбий-саноат мажмуи унинг бошкарув маркази ва кудратли механизми 
вазифасини бажаради. Европа маълум маънода АКШнинг интелектуал 
таркибий кисмига айланади ва шу боис АКШнинг геосиёсий манфаатлари ва 
стратегик йуналиши барча гарб давлатлари учун ягона ва асосий йул булиб 
колади. Шундай экан, Спайкмэн Европа давлатларининг сиёсий 
суверенитети хам аста-секин кискариши ва хакикий хокимият “атлантика” 
худудининг барча вакилларини бирлаштирувчи АКШ етакчилигидаги махсус 
тузилма ихтиёрига берилиши керак, деб хисоблайди.
Бошкача айтганда Н.Спайкмен “Шимолий Атлантика Иттифоки” (НАТО) 
тузилиши натижасида руй берган купгина жараёнлар, жумладан, урушдан 
кейин Европа давлатлари суверенитетининг камайиши ва АКШнинг 
сайёравий хукумронликка интилишини олдиндан англаб етган эди.
Шу боис Спайкмен айрим олимлар томонидан Американинг “совук 
уруш”даги галабасининг меъмори деб тан олиниши бежиз эмас. АКШнинг 
“денгиз кудрати” сифатида минтака ва денгиз кучлари уртасидаги курашда 
хал килувчи галабага эришиш учун Евросиё, жумладан Европа, Араб 
мамлакатлари, хиндистон, Хитой каби давлатларнинг киргок худудларини 
назорат килишни назарий жихатдан асослаш Спайкмен концепциясининг 
мазмун-мохиятини ташкил этади. Макендер талкинида сайёравий иккилик 


деб аталган денгиз ва куруклик уртасидаги зиддият “абадий” ва “узгармас” 
булса, Н.Спайкмэн фикрича, “денгиз давлатларининг” Rimlкnd устидан 
урнатадиган мутлак хукумронлиги куруклик давлатларини тула-тукис 
назорат остида тутиб туриш имконини берадиган галабага олиб келади”.
Аслида бундай ёндашув А.Мэхен илгари сурган “анаконда” 
тактикасининг мантикий якунига етказилган ва ривожлантирилган 
куринишидир. Н.Спайкман Марказий Евроосиёнинг геосиёсий холати ва 
ушбу минтакада руй бериши мумкин булган узгаришлар хусусида хам фикр-
мулохозаларини баён этган. Чунончи, у Марказий Евросиё сиёсий жихатдан 
кучайиши ва бутун китъани эгаллашга интилиши мумкинлиги тугрисидаги 
Х.Маккиндер назарияларидан воз кечишга хали эрта эканини уктиради. 
Шундай килиб, Н.Спайкмэн геосиёсат тарихида “атлантизмнинг отаси” 
“НАТОнинг гоявий рахнамоси” сифатида ном колдирган.
Шундай килиб, Евроосиёнинг геосиёсий такдири француз геосиёсий 
мактаби вакиллари томонидан илгари сурилган концепциялар гарбий 
Европада стратегик мувозанатни саклашга каратилган булса, атлантистлар 
вакиллари томонидан илгари сурилган концепциялар бутун Евроосиёда 
стратегик мувозанат урнатишни назарда тутади.
Америка геосиёсатида Буюк Британиянинг Евроосиёни эгаллаш ва 
унинг марказига интилишга каратилган стратегиясининг давомини куриш 
мумкин. АКШ стратегияси “совук уруш” даврида гоявий-мафкуравий 
жихатдан асосансобик Совет Иттифокига карши йуналтирилган эди ва бу 
курашда геосиёсий максадлар ошкора намоён булмаган. Совет тизими 
парчалангандан кейин Евроосиёнинг турли минтакаларида АКШ олиб 
бораётган харбий харакатлар, ушбу китъанинг маркази – Марказий Осиёга 
нисбатан турли хийла ва найранглар воситасида кириб бориш ва бу худудни 
имкон борича узокрок уз таъсир доирасида саклаб туришга интилишлар 
мазкур давлатнинг юз йилдан буён амалга ошриб келаётган геосиёсатининг 
мухим йуналишларидан бири эканини намоён этади. Хулоса килиб айтганда, 
А.Мэхеннинг “Анаконда” стратегияси ва Н.Спайкмэн илгари сурган
концепция ер юзида ва асосан Евроосиёдаги стратегик вазиятни назорат 
этишга йуналтирилган геосиёсатни англатади.

Download 1,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish