Тошкент давлат ахборот технологиялари университети узбекистонда демократик жамият курилиши


 Геосиёсий жараёнлар борасида замонавий тадкикотлар



Download 1,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/45
Sana22.02.2022
Hajmi1,61 Mb.
#88080
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   45
Bog'liq
11288 ГЕОСИЁСАТ АСОСЛАРИ.doc

 
2. Геосиёсий жараёнлар борасида замонавий тадкикотлар 
 
Маълумки, утган асрнинг асосий геосиёсий карама-каршилиги “совук 
уруш”да яккол намоён булган. Бу даврда унинг интихоси, умуман жахон 
хамжамиятининг келажаги тугрисида турли ёндашув ва назариялар илгари 
сурилди. Баъзи олимлар ядровий халокат дунё тараккиётига якун ясашини 
таъкидлаган булса, бошкалари Шарк ва Гарб утрасидаги зиддият охир-
окибатда ягона умумсайёравий тартиботга буйсунишга олиб келишини 
уктиради. Айнан ана шу ёндошув мондиализм назариясининг мазмун-
мохиятини ифода этади.
[29]
 Ушбу концепция Гарбнинг “совук уруш”да 
эришган галабасидан анча илгари пайдо булган эди. Унга кура, тулик 
сайёравий интеграциянинг руй бериши мукаррар булиб, давлатлар, халклар, 


миллатлар ва маданиятларнинг хилма-хиллиги боскичидан ягона дунё, яъни 
“One World”га утиш амалга ошади.
Ушбу гоянинг илдизларини Урта асрларга ва узок утмишга бориб 
такаладиган баъзи утопик назарияларда куриш мумкин. Бундай 
таълимотларга кура, тарихнинг муайян кульминацион даврида ердаги барча 
халклар ягона салтанат остида бирлашади ва кадимдан давом этиб келган 
зиддиятлар, тукнашув хамда муаммолар бархам топади
[30]
.
Мондиалистик гоялар купрок бетараф позицияда турган турли 
касбдаги европаликлар, инглиз либералларига, шунингдек шуроларга хос 
булган. XIX аср охиридан бошлаб жахон бизнес оламидаги йирик шахслар 
томонидан мондиалистик рухдаги ташкилотлар тузилгани маълум. Масалан, 
сэр Сэсил Роус томонидан тузилган “Давра столи” гурухи аъзолари “ягона 
Дунё хукуматини тузиш ва бутун дунёда тусиксиз савдо тизимини 
шакллантиришга хисса кушиши” шарт эди. Ушбу “давра столи” доирасида 
юритилган бахс-мунозараларда купинча социалистик ва либерал-
капиталистик 
гоялар 
коришиб 
кетар 
ва 
коммунистлар 
ушбу 
ташкилотдаги йирик молия капитали вакиллари билан хамкорлик килар эди. 
Уларнинг барчасини умумсайёравий бирлашув утопик гояси бир-бири билан 
боглаб турган. Рус олими А.Дугиннинг фикрича, Миллатлар Лигаси, БМТ ва 
ЮНЕСКО каби нуфузли халкаро ташкилотлар хам ана шундай мондиалистик 
рухдаги 
ташкилотлар 
сирасига 
киради.
XX аср 
давомида 
бундай 
мондиалистик ташкилотлар ортикча шов-шувлардан кочиб, яширин, сирли 
тусга эга булиб, номини тез-тез узгартириб турган.
[31]
 
АКШнинг бутун Гарб оламида, колаверса, бутун Ер юзида стратегик 
жихатдан энг кудратли давлатга айлангани сари у мондиализмнинг асосий 
штабига айланди. Бу “штаб” аъзолари хокимиятга мукобил маслахатчилар, 
тахлилчилар ва стратегик тадкикотлар марказларидан иборат тизимни 
шакллантирди.
[32]
 
Шундай килиб мондиалистик ташкилотларнинг уч асосий маркази 
вужудга келган ва фаолият юритган булса-да, улар расман Гарб 
жамоатчилигига узок вакт аён булмаган. Расмий ташкилот хамда 
тизимлардан фаркли уларок, бу гурухлар режалаштириш ва тадкикотлар 
сохасида эркин фаолият юритишиб, БМТ ва бошка халкаро ташкилотлар 
комиссиялари фаолиятини белгиловчи катъий коидалар ва расмиятчиликдан 
халос эди.
Америкалик йирик банкир Морган асос солган “Халкаро муносабатлар 
буйича кенгаш”
[33]
 дастлабки мондиалистик ташкилотлардан булган. Ушбу 
норасмий ташкилот АКШнинг жахон хамжамиятига нистабатан олиб 
борадиган стратегиясини ишлаб чикиш, “Дунё хукумати”ни ташкил этиш ва 
сайёрани тулигича ягона колипга солишни максад килиб фаолият юритган. 
Бу ташкилот 1921 йилда “Бутун жахон тинчлиги учун Карнеги 
Жамгармаси”нинг шуъбаси сифатида ташкил топган. Унинг аъзолари 
хисобланган барча юкори мансабдаги сиёсатчиларни сайёрамизнинг 
келажаги тугрисидаги мондиалистик карашлар бирлаштирган.
[34]
 1954 йилда 
иккинчи мондиалистик тизим - Бильденберг клуби ёки Бильденберг гурухи 


ташкил топади. У “нафакат” америкалик тахлилчи, сиёсатчи, молиячи ва 
зиёлилар, балки уларнинг европалик хамкасбларини хам бирлаштиради. 1973 
йилда Бильденберг гурухи фаоллари томонидан учинчи мухим мондиалистик 
тизим “Трилатерал” (Trilкterкl) – “Уч томонлама комиссия” ташкил этилади.
Ушбу 
ташкилотнинг 
АКШдаги 
штаб-квартирасидан 
(345 Eкst 46th street, New York) ташкари яна икки кароргохи Европа ва 
Японияда мавжуд булган. “Trilкterкl” фундаментал геосиёсий нуктаи 
назардан бозор иктисодиёти хамда техник ривожланишда етакчилик 
килаётган Америка китъаси, Европа ва Япония назорат килаётган Тинч 
океани худудидан иборат “учта энг улкан худуд”ни АКШ ва атлантизм 
бошчилигида бирлаштиришни назарда тутган эди.
Бильденберг ва Трилатерал каби мондиалистик гурухларга “Чейз 
Манхэттен банк”нинг эгаси йирик сармоядор Дэвид Рокфеллер бошчилик 
килган. Бундан ташкари, барча мондиалистик лойихаларни ишлаб чикиш ва 
амалиётга жорий этишда атлантизмнинг доимий тахлилчилари, геосиёсатчи 
ва стратеглари хисобланган Збигнев Бжезинский, Генри Киссинжер ва Жорж 
Болл каби машхур сиёсатчилар хизмати бекиёс булган.
Барча мондиалистик лойихаларнинг асосий йуналиши “демократик”, 
“гуманистик”, “прогрессив” кадриятларни кенг таргиб этиш ва гарбнинг 
стратегик устуворлиги остида ягона дунё тизимига утишни кузда тутади. 
Аммо, таъкидланганидек мондиализмга карши кайфиятлардан халос булиш 
максадида сиёсатчи, журналист, зиёли, молиячи хамда тахлилчилардан 
иборат параллел тузилмалар хам ташкил этилган. Мутахассисларнинг 
фикрича, бундай тузилмалар “Ягона Дунё хукумати” лойихасини кенг 
оммага эълон килиш олдидан узига хос замин хозирлаши керак эди. Чунки 
бундай оламшумул дастурнинг кутилмаганда эълон килиниши кучли 
каршиликни келтириб чикариши мумкин эди. Мондиалистик ташкилотлар 
тузадиган ва амалга оширадиган дастурлар услуби билан жихатидан бир-
биридан фаркланса-да, назарий жихатдан бир максадга етаклайдиган восита 
булган.
[35]
 
Мондиализмда конвергенция назарияси мухим урин тутади. Утган 
асрнинг 70-йилларида З.Бжезинский бошчилигида “сул” тахлилчилар 
томонидан ишлаб чикилган ушбу назария “совук уруш” даврида яккол 
намоён булган мафкуравий ва геосиёсий карама-каршиликка янги маданий-
мафкуравий тамаддунни вужудга келтириш оркали бархам бериш 
мумкинлигини асослайди. У соф атлантизм ва континентализм оралигидаги, 
аникрок айтганда, социализм ва капитализмни уйгунлаштирадиган тамаддун 
булиши керак эди.
Бу назария асосчилари марксизмдан халос булиш учун унинг социал-
демократик ёки ревизионистик рухдаги муътадилрок андозасини кабул 
килиши лозимлигини таъкидлаган. Бунинг учун эса “пролетариат 
диктатураси”, “синфий кураш”, “ишлаб чикариш кучларини национализация 
килиш” ва “хусусий мулкни бекор килиш” деган марксистик атамалардан 
воз кечиш зарур эди. Бу уз навбатида, либерал гарбда бозор эркинлигини бир 
оз чеклаш, иктисодиётга давлат аралашувини кисман булса-да киритишни 


такозо этарди. Маданий муштараклик эса маърифатпарварлик ва 
инсонпарварлик кадриятларида ифодаланиши мумкин. Зеро, гарбдаги 
демократик тузумлар хам, шуроларнинг ижтимоий ахлок тизими хам ана шу 
умуминсоний кадриятларга асосланган. 
“Конвергенция назарияси” асосида пайдо булиши мумкин булган Дунё 
хукуматига СССР ва АКШ томонидан сайёрамизни биргаликда бошкариш 
имконияти берилиши назарда тутилган эди. Бу вазиятда Ер юзидаги халклар 
геосиёсий зиддият босимидан халос булиб, “совук уруш” тугаши ва умумий 
тинчлик даври бошланиши керак эди.
Эътиборли жихати шундаки, мондиалистик марказларнинг Москвада 
хам уз вакиллари булган. Жумладан, академик Гвишиани “Трилатерал”нинг 
советлар давлатидаги шуъбаси булган тизимли тадкикотлар институтига 
рахбарлик килган. гарбдаги ва Россиядаги айрим геосиёсатчилар фикрича, 
собик Иттифок даврида кайта куриш сиёсатини амалга оширган Михаил 
Горбачев ва унинг маслахатчилари таянган мафкуравий асос конвергенция 
назарияси эди.
[36]
 
Мондиализмда энг машхур тадкикотлардан бири – бу Джонс Хопкинс 
Университети профессори Фрэнсис Фукуяманинг “Тарих интихоси” 
назариясидир
[37]
. Купчилик олимлар, давлат арбоблари, геосиёсатчи 
мутахассислар фикрича, гарб атлантизмининг галабаси ва собик шуро 
давлатининг кулаши мондиалистик лойихаларнинг бархам топиши ёхуд 
мантикан узгаришига олиб келиши керак эди. 1990 йилларнинг бошида 
мондиализмнинг 
янги 
куриниши 
сифатида 
Ф.Фукуяманинг 
“Тарих интихоси” маколаси асосида ишлаб чикилган доктрина пайдо булди. 
Жиддий шов-шувларга сабаб булган ушбу маколада илгари сурилган гоя 
сиёсатчилар ва бошка куплаб таникли мутахассислар томонидан 
неомондиализмнинг гоявий базаси сифатида талкин килина бошланди.
Хуш, ушбу гоянинг мазмун-мохияти нималардан иборат? Мазкур 
маколада Ф.Фукуяма тарихий жараёнлар ривожининг куйидаги андозасини 
таклиф килади. Инсоният “ижтимоий вокелик нотугри бошкарилган” ва 
“колоклик” хукм сурган зулматли даврдан капитализм, замонавий Гарб 
тамаддуни, бозор иктисодиёти ва либерал-демократик мафкурага асосланган 
тузум сари интилиб келган. Шуро давлатининг парчаланиши энг сунгги 
“иррационалистик” андозанинг кулагани тарих интихоси хамда Ер юзида 
янгича давр бошланганини англатади. Дунё тараккиёти бундан буён “бозор 
ва демократия”нинг рационал конунларига асосланади.
Бозор муносабатлари ва демократия Гарб маданияти махсули булса-
да, янги тузум барча минтакаларни камраб олган холда мамлакатларни 
иктисодий ривожланган марказлар атрофида бирлаштиради.
Ф.Фукуяманинг назариясига якин фикрлар европалик олимлар 
асарларида хам учратиш мумкин. Чунончи, узок вакт давомида Франция 
президенти Франсуа Миттераннинг маслахатчиси хамда бир оз вакт Европа 
Тикланиш ва тараккиёт банки директори лавозимида ишлаган Ж.Аттали 
“Горизонт чизиги” китобида шунга ухшаш назарияни илгари сурган.


Ж.Атталининг фикрича, хозирги вактда тараккиётнинг учинчи даври - 
кадриятларнинг 
универсал 
эквиваленти 
булган 
“пул 
даври” 
бошланган.
[38]
 Унинг назарида, жахонда ягона либерал-демократик мафкура, 
бозор тизими ва информацион технологияларнинг ривожланиши туфайли 
дунёда янги манзара вужудга келади, бутун тарихий тараккиёт давомида 
хукмронлик килган геосиёсий вокеликлар ахамияти сусаяди. Бу хол Гарб 
ва Шарк уртасидаги зиддиятни ифода этган геосиёсий дуализмнинг бартараф 
этилишига сабаб булади.
Шу билан бирга, яхлит умумдунёвий тизим “геоиктисодиёт” 
тамойилларига асосланган янги геосиёсий вокеликка айланади.
Таъкидлаш жоизки, “Геоиктисодиёт” мондиалистик геосиёсатнинг узига хос 
куриниши булиб, у геосиёсий ёндашувнинг мазмун-мохиятини ифода этувчи 
жугрофий, маданий, мафкуравий, этник, диний ва бошка хусусиятларни эмас, 
асосан иктисодий омилнинг худудга муносабатини устувор омил сифатида 
тан олади. “Геоиктисодиёт” учун алохида шахснинг яшаш тарзи, такомили
маданий кадриятлари ва анъаналарини эътиборга олмайди. У вокеликни 
йирик ишлаб чикариш, ахборот марказлари, фойдали казилмалар ва жахон 
биржалари марказлари билан боглик холда талкин этади. Ж.Атталининг 
геоиктисодий ёндашуви “ягона дунё”да куйидаги янги иктисодий марказлар 
булиши мумкинлигини асослайди:
-
Жанубий ва Шимолий Американи бирлаштирган ягона молиявий-
саноат худуди;
-
Иктисодий интеграциялашув натижасида пайдо булган Европа худуди;
-
Япония, Тайвань, Сингапур каби бир канча ракобатчи марказларни уз 
ичига 
олган 
янгича 
тараккиёт” 
зонаси 

Тинч 
океани 
минтакаси худуди.
Ж.Аттали бу уч мондиалистик худуд бир-бири билан иктисодий ва 
мафкуравий жихатдан узвий боглик булгани боис, улар уртасида жиддий 
фарк ёки карама-каршилик вужудга келмайди, деб таъкидлайди. Бу худудлар 
жугрофий жойлашув жихатидангина фаркланиб, атрофидаги ривожланмаган 
минтакаларни узвий бир тизимга тарзида бирлаштиради. Шу тарика Ер 
юзида мавжуд булган геосиёсий карама-каршилик бархам топади. гарбга 
карши тура оладиган кутбнинг мавжуд эмаслиги Евроосиёда янгича 
ёндашувларни жорий этиш жараёнини тезлаштиради. Ж.Атталининг 
таъкидлашича, бу геоиктисодиёт даврининг бошланишидан далолат беради.
Хулоса килиб айтганда, геосиёсат тарихида узига хос урин тутган бундай 
тадкикотлар мухим илмий - назарий ахамият касб этади. Зеро, ушбу 
изланишлар халкаро муносабатлар амалиётини атрофлича урганиш хамда 
назарий умумлаштириш негизида янги илмий ечимлар ва хулосалар килишга 
хизмат килган. Шу маънода, кейинги йилларда Марказий Осиёда жадал 
кечаётган геосиёсий жараёнларни тадкик этаётган олимлар учун бундай 
тадкикотларнинг урни ва ахамияти бекиёсдир.

Download 1,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish