Toshkent davlat agrar untversiteti

13.10. Su v  ta’minoti
Suv  -   yong‘inni  o ‘chirishda  eng  ko‘p  ishlatiladigan  vositadir. 
Suv  yonayotgan  sirtn i  sovitadi,  suv  bug‘i  yonayotgan  modda 
atrofidagi yonuvchi gazlar va kislorod miqdorini kamaytiradi (havoda 
kislorod  miqdori  1 4   foizgacha  boMganda  ko‘pgina  moddalar 
yonishdan to xtaydi). S u v bilan o‘zaro ta’sirlashganda yonuvchi gazlar 
(kaltsiy  karbid)  ajratadigan  moddalar  saqlanadigan  omborlarda 
chiqqan yong‘inni o‘chirishdagina suvdan  foydalanilmaydi.
Hajmi  lOOOmetr3  dan katta b o ‘lmagan, o ‘tgachidamlilikdarajasi
I va II bo‘lgan alohida binolarda  joylashgan D toifadagi korxonalar 
hamda  50  tagacha  o d am   yashaydigan  bir-ikki  qavatli  binolardan 
tashqari  barcha  a h o li  yashaydigan  joylar  va  ishlab  chiqarish 
korxonalari  yong‘in g a  qarshi  suv  bilan  ta’minlanishi  zarur.  8000 
tagacha  aholi  yashaydigan joylar  yoki  yong‘inni  tashqi  tomondarT 
o4chirishda  20  1/s  g a c h a   suv  sarflanadigan  V,  G,  D  toifadagi 
korxonalarda  yong‘in n i  o ‘chirish  uchun  suv  avtonasoslari  mavjud 
bo‘lganda bino va inshootlardan uzog‘i bilan 200 metr, motopompalar 
mavjud bo‘lganda u z o g ‘i  bilan 150 metr va dastaki nasoslar mavjud 
bo‘lganda uzog‘i bilan  100 m masofada joylashgan daryolar, ko‘lmak
1 6 3

---

suvlardan olinishi mumkin. Suv manbaidagi suv miqdori yong‘inni 
o‘chirishga  eng  ko‘p  suv  sarflanadigan  bino  uchun  yong‘inning 
hisobiy  davomligi  3  soat  mobaynida  yong‘inni  tashqi  tomondan 
o‘chirishga yetadigan bo‘lishi kerak. Aholi soni 500 tagacha bo‘lgan 
qishloq joylarida yong‘inni o ‘chirish  uchun  hisobiy suv  sarfi  5  1/s, 
500-5000  aholi  yashaydigan  joylarda  10  1/s,  bundan  ko‘p  aholi 
yashaydigan joy larda esa  15  1/s hisobida  olinadi. 0 ‘tga chidamlilik 
darajasi  I  va  II  bo‘lgan,  hajmi  3000  metr3  gacha  bo‘lgan  ishlab 
chiqarish  hamda jamoat  binolari  uchun hisobiy suv sarfi -   5  1/s ni, 
III,  I V  va V darajalilari  uchun  10 1/s  ni tashkil  etadi.
B itta  yong‘inni  o‘chirishga  sarflanadigan  zaruriy  suv  miqdori 
quyidagi  formaladan aniqlanadi:
Q=-3,6g.t,
b u   yerda:  Q  — bittayong4inga sarflangan suv hajmi,  metr3g — 
liisobli suv sarfi,  l/s.  t — yong'inni o ‘chirish vaqti,  s.
Ich k i  yong‘inlami  o‘chirish  uchun  eng  kamida  g  =  5-20  1/s 
miqdorida suv  sarflanadi.
A gar suv manbai yaqin joylashib, unda suv zarur miqdorda bo‘lsa, 
b u n in g  uchun  yilning  har  qanday  faslida  ham  mashinalar  yura 
oladigan  y o i qurish  va  qirg‘og‘iga  yog‘ochdan  maydoncha  qilish 
kifoya. Bu maydoncha nasosli avtomobildan tushadigan kuchga dosh 
berishi, yon tomonlarida panjaralari va suv manbai tomondan tirgak 
bo‘lishi kerak. Eng pastdagi suv sathini, maydonchaning balandligini, 
ishlatiladigan nasosning  eng  katta  so'rish  balandligini  va  mavjud 
so‘r is h  shlanglarining uzunligini  hisobga olib tanlash zarur.
Y o n g ‘indan  qo‘riqlanadigan  hududdagi  yong‘inga  qarshi 
vodoprovod  tarmog‘iga  yong‘in  gidrantlari  o6matiladi.  Gidrant  — 
vodoprovod  magistraliga  o‘matilgan  va  yong‘inni  tashqi  tomondan 
o'chirish uchun chiqarma shlanglami ulashga mo6ljallangan kolonkadir. 
Yer  ustiga  o‘matilgan  gidrantlar  qishda  sovuqdan  saqlanishi  kerak. 
Yer  ostiga  o‘rnatiladigan  gidrantlaming  yuqori  qismi  (qopqog‘i) 
olinadigan  boladi.  Bu hol gidrantli quduqni  berkitishga va gidrantni 
transport  bosib  ketishi  hamda  muziashdan  saqlashga  imkon  beradi. 
Lekin  qishda yoki tunda gidrantni qidirib topishga ancha vaqt ketadi.
Odatda, biao ichiga yong‘in jo ‘mraklari o ‘matilib, ularga uzunligi 
10-20  metr  ba‘lgan  shlanglar doimiy  qilib  ulab  qo‘yiladi.  Shlang 
s p ir a l  tarzida  o ‘ralgan  b o ‘ladi.  J o ‘mraklar  oraligM  shunday 
tanlanadiki,  A  va  B  toifadagi  ishlab  chiqarishlar joylashtirilgan
164

---

xonalarda shlang chuvatilganda eng yaqin ikkita jumrakdan yoki G 
va D toifadagi xonalarda yoxud  1000 metr3 gacha hajmli V toifadagi 
xonada  bitta jo‘mrakdan  binoning  istalgan  nuqtasiga  suv  purkash 
mumkin bo‘lsin.