Toshkent davlat agrar untversiteti

0 4t  o'chinivchimoddalaming tarkibiga qarab o ‘to'chirgichlarko‘pikli, 
gazsimon.  suyuq, kukunsimon guruhlarga  bo‘linadi.
K o 6p ik li  o 6g  o 4chirgichlar.  Ular  kim yoviy  k o ‘pikli  va 
m exanikaviy-havo  turlarga  bo‘linadi.  Kimyoviy  k o‘pikli  o ‘t 
o‘chirgich  OXP-IO  yona boshlagan qattiq  materiallami, maydoni  1 
m etr2  dan  ortiq  bo‘lmagan  turli  yonuvchi  suyuqliklami  o ‘chirish 
uchun  q o ‘llaniladi.  OXP-IO  o4t  o ‘chirgich  (13.1-rasm ) 
payvandlangan  po‘lat  idishdan  iborat.  Uning  usti  cho‘yan  qopqoq 
berkitkich  tuzilma  bilan  kavsharlangan.  Shtok  prujinasiga  rezinali 
klapan qo‘yilgan bo‘lib, qo‘l ushlagich berk vaziyatida kislotali stakan
158

---

Karbonat angidridli o‘t o‘chirgichlar
13.5-rasm. Sprinkler qurilmasining chizmasi.
1-suv havzasi,  2-asosiy suv,  3-suv yo'naltiruvchi nay,  4-yordamchi suv 
ta ’minlagich,  5-nazorat signal klapani,  6-signal beruvchi asbob, 
7-taqsimlovchi n ay yog ‘dirgichi
1 5 9

---

og‘ziga  klapanni  siqib  turadi.  Qo‘l  ushlagich  yordamida  klapan 
ko‘tarib tushiriladi. 0 ‘t o‘chirgichning purkagichi maxsus membrana 
bilan berkitilgan bo‘lib, undan zaryad to‘la aralashmasdan chiqmaydi. 
Zaryadning  kislota  solingan  stakani  o ‘t  o ‘chirgichning  og‘ziga 
o ‘rnatilgan.  0 ‘t  o‘chirgichni  ishlatish  qoidalari  va  uning  asosiy 
ma’lumotlari  korpusga yopishtirilgan yorliqda  bayon etilgan.
0 ‘t  o‘chirgichni  ishga  solish  uchun  ekstsentrik  qo‘l  ushlagich 
shtift  atrofida  180°  ga  buriladi.  Shunda  zaryadli  polietilen  stakan 
og‘zi  ochiladi.  0 ‘t  o ‘chirgichning  ostini  tepaga  aylantirganda 
idishdagi zaryadning ishqoriy qismi kislota bilan reaksiyaga kirishadi 
va hosil bo‘lgan ko‘pik purkagich teshigi orqali tashqariga purkaladi. 
Kimyoviy ko‘pik o‘t o ‘chirgichlar bir yilda kamida bir marta qayta 
zaryadlanadi.  0 ‘t  o‘chirgichning  ishlash  vaqti  50-70  sek,  sochish 
uzunligi 6-8 metr, ko‘pik miqdori 40-551, kengayish darajasi 6 marta 
va  turg‘unligi  40  daqiqa.
OVP-IO  havo-ko‘pikli  (I3.2-rasm)  qo‘l  o‘t  o‘chirgichlar  turli 
moddalar  va  materiallar  yona  boshlaganda  o ‘chirish  uchun 
belgilangan.  Undan  ishqoriy  metallar,  moddalar,  havosiz yonuvchi 
jismlar  va  tok  ostida  bo‘lgan  elektr  qurilmalarni  o‘chirishda 
qo‘llanilmaydi. Ulaming o‘t o‘chirish samaradorligi bir xil hajmdagi 
kimyoviy  ko‘pikli  o‘t  o‘chirgichlarga  nisbatan  2,5  marta  ortiq. 
Neytral  zaryadning amaliy qo‘llanilishi  yong‘inni  o‘chirishdagi  o‘t 
o‘chirgichning atrofidagi jismlar uchun zararsizdir.  Chunki yong‘in 
o^hirilgandan  so‘ng  havo-mexanikaviy  ko‘pik  butunlay  izsiz 
y o ‘qoladi.  Bunda  QXK-100  qo‘zg‘aluvchi  havo-ko‘pikli  o ‘t 
o‘chirgich  qo‘llaniladi  (13.3-rasm).
K arbonat angidrid  gazli  o‘t o‘chirgichlarda  (13.4-rasm) (OU-
2,  OU-5,  OU-8  qo‘l  va  OU-25,  OU-80  aravachaga  o ‘matilgan 
ko‘chma) karbonat angidrid (C 02) o‘t o‘chirgich zaryadi hisoblanadi. 
Ulaming tuzilishi bir-biriga o‘xshash. Belgidagi son qiymati idishning 
hajmini  litrda  ifodalanishini  ko‘rsatadi.  0 ‘t  o‘chirgichlar  siqilgan 
gaz  bilan  to‘ldirilgan  boiib,  ular  tok  o‘tkazmaydi.  Shuning  uchun 
ular  tok  ostida  bo‘!gan  elektr  qurilmalarni  va  katta  bo‘lmagan 
yong‘inni  o‘chirish  uchun  mo‘ljallangan.  0 ‘t  o ‘chirgich  po‘lat 
idishning  konusli  rezbasiga  sifon  nay  bilan  latun  ventil  burab 
qotirilgan.  0 ‘tni  o‘chirishda  uni  ishlatish  uchun  ventil  maxovikni 
o‘ng  tomonga  oxirigacha  buraladi.  Uning  trubkasidan chiqayotgan 
gaz yonuvchi jismga ventilni ochishdan oldin ro‘para qilinadi.
160

---

Kukunli  o‘t  o ‘chirgichlar.  Sanoatda  OP-1  «Sputnik»,  OP-1 
«Turist»,  OP-2  v a   O P-10  kukunli  o ‘t  o ‘chirgichlar  ko‘p  ishlab 
chiqariladi. Ularda zaryad sifatida quruq kukunlar olinadi. Kukunlar 
yonish doirasida kislorodni siqib chiqarib alangani mexanik ravishda 
o‘chiradi.  Ular  avtomobillar,  ishqoriy  tuproq,  metallar,  tok  ostida 
bo‘ lgan elektr qurilmalar, birdaniga tez alangalanuvchi va yonuvchi 
suyuqlik va gazlami o‘chirishda qo ‘llaniladi. Kukunning kamchiligi
—  uning  sovitish  xususiyati  past.  Shuning  uchun  kukun  bilan 
o‘chirilganda qizigan jismlar yana  alangalanib yonishi mumkin.
OP-1  «M oment»  eng  ko‘p  tarqalgan  o‘t  o‘chirgich  bo‘lib,  u 
polietilen  korpus,  gaz  (dioksid,  uglerod)  toidirilgan  po‘lat  idish, 
alyumin  membrana,  kallakli  urgich  o ‘rnatilgan  qabul  qilgich 
yurgizish  tuzilmasi  va  kukun  sochgichdan  iborat.  Kronshteyn  o't 
o‘chirishni  tik  vaziyatda  mahkamlash  uchun  xizmat  qiladi.  0 ‘t 
o‘chirgichni ishlatishda u kronshteyndan olinadi va sochish-yurgizish 
tuzilmasi  bo‘yicha  uriladi.  Gaz  idishdan  ajralib  o‘zi  bilan  kukunni 
ilashtirib  ketadi  v a   bosim  bilan  purkagichdan  tashqariga  sochadi. 
0 ‘t  o‘chirgichning  samaradorligi  kukunning  namligiga  bog‘liq. 
Namlikjuda katta  b o ‘lganda o‘t o‘chirgichning ish unumi kamayadi.
OP-1  «Sputnik» o‘t o‘chirgich s ig ‘imi  1,2 litrli polietilen silindr 
shaklli  idish,  korp u sd an  iborat  b o ‘lib,  to‘r  va  qopqoq  bilan 
berkitilgan.  Qopqoq  burab  ochilganda  yong‘inga  kukun  sochiladi. 
0 ‘t  o‘chirish  vositalarini  ishlatilishi  qulay  bo‘lgan joylarga  yurish 
yo‘llari  to‘silmagan  yo‘lkalarga  joylashtirish  kerak.  Bir  qavatli 
qurilishlarda kirish qismining tashqarisida, ko‘p qavatli imoratlarda 
qavatlarga kirish  maydonida  o ‘matiladi.
Yong‘in o‘chirish vositalari chorvachilik binolari joylashgan maydonda 
maxsus taxtalarga (shitlarga) terib qo'yiladi. To‘siqlar imoratlar orasidagi 
masofadan  100 metr o‘tga xavfli materiallar saqlanadigan joydan 50 metr 
oraliqda  qo‘yiladi.  Yong‘in  o‘chirish  vositalari  qizil  rangga  bo‘yaladù 
undagi yozuvlar esa  oq rang bilan yoziladi.
Har bir obyektda albatta birlamchi o‘t o‘chirish vositalari bo‘lishi 
kerak. Ishlab chiqarish binolarida va  omborlarda yong‘in inventarían 
bilan ta’minlash tashkilotlaming rahbarlariga yoki boshqa javobgar 
shaxslarga  topshiriladi.  YongMn  inventari  va  qurilmalarining  o‘t 
o‘chirishga  bog‘liq  bo‘lmagan  ishlarga  qo‘llash qat’iy man  etiladi.
Sprinkler q urilm alari (13.5-rasm) -  suv quvurlari tarmog‘idan 
iborat  bo‘lib,  imoratning  shipiga purkagich-kallaklar (forsunkalar)
161

---

quvurlarga  burab  mahkamlanadi.  Bu  tarmoqqa suv  quvurlar  yoki 
idishdan  nasoslar yordamida suv beriladi. Qurilmaning asosiy qismi
—  sprinkler  purkagich-kallak  hisoblanadi.  Harorat  belgilangan 
qiymatdan oshib ketganda unga o‘matilgan oson eruvchi metall erib 
ketadi v a  suv yo‘li ochiladi. Suv sprinkler lappagiga urilib maydalanib 
atrofga  sochiladi.  Lappakdagi  o‘matma  72°,  95°,  141°  va  182° 
haroratta  mo‘ljallangan.  Bu maqsadda  suyuqlik toidirilgan  shisha 
kapsula  o‘rnatgichlar  ham  ishlatiladi.  Sprinklerlarni  shunday 
joylashtirish kerakki, har bir kallak 12 metr2 pol yuzasiga va yong‘in 
xavfl  y uqori  bo‘lgan  joylarda  9  metr2  yuzaga  suv  sochilishga 
mo‘ljallangan  bo‘lishi  kerak.
Y ong‘in ro‘y bergan vaqtda suv tarmoqlarining quvurlaridan suv 
oq qanda  nazorat  xabar  bergich  apparati  ham  ishlatiladi.  Issiq 
xonalarda  sprinkler tarmoqlari  doim  suv  bilan,  isitilmaydigan 
xonalarda  esa  havo  bilan to‘ldiriladi.  Yong‘in  bo‘lganda  havo  suv 
bilan  siqib chiqariladi.
D re n c h e r  qurilm alari  sprinklerlardan  eruvchi  o ‘matgichlar 
qo‘yilmasligi bilan farq qiladi. Drencherlardasuv qo‘l yoki avtomatik 
usulda  beriladi.  Ular suv  pardasi  yoki  ma’lum  yo‘nalish  bo‘yicha 
tizillab  sochiluvchi suvni xosil qilishda qo‘llaniladi.