|
Favqulodda hodisalar turlari
15.2-jadval
Tasni fning
asosi
Kelib chiqish xususiyati (oldindan mo‘ljallangan)
Holatning
turi
О dindan mo‘ljallab
qo‘yiI.uan
Oldindan mo'ljallab qo‘yilgan
Sin liar
[jtimoiy-siyosiy
mojarolar
Texnogen (texnologik falokatlar)
Tabiiy ofatlar
«Kombinatsiyalashgan» favquloddagi holat
Sinf ostilari
Ijtii
siy
moji
noiy-
osiy
irolar
Harbiy-
siyosiy
mojarolar
Sanoat
falokatlari
Transport
falokatlar
Boshqa
falokatlar
Texnogen
falokatlar
Gidrome-
teorolgik
falokatlar
Tabiiy
texnogen
Ijtimoiy-
tabiiy
Ijtimoiy-
texnologik
Tabiiy-
Texno-
ijtimoiy
Guruhlar
Qo‘zg‘
islulai
tov
tcrroj
har
alonlar.
bo‘yin
lash,
chilik
lkati
Devers iyal
ar, chcgara
mojarolari,
janglari
Energetik
(AES,
YeES va
boshqa.)
Ishlab
chiqarish
ob’ektlar-
dagi
falokatlar
Xavfli
yuklami
tashish-
dagi
falokatlar
Taksik
moddalar
bilan yer,
suv, havo,
shuning-
dek oziq-
ovqatlar-
ning
ifloslanishi
Zilzila,
sunami
Suv
toshqini,
girdob,
tornado,
bo'ronlar
scl,
ko‘chkin-
lar,
qurg'chi-
lik
ChoMga
aylanish,
yer
cho(kishi,
yer
kokchishi
Yuqumli
kasallik-
lami shu
jumladan
spid
epide-
miyasi
Kasb
kasallik-
larining
(silikoz,
allergiya
va bosh.)
epide-
miyasi
Ruhiy
kasallik-
laming
cpidc-
miyasi
(aqlning
orqada
qolishi;
fobiyalar
va bosh.)
Hodisalar
turi
Antropogen (texnogenlari ichida)
Tabiiy
Tabiiy-antropogen
Tasnifning
asosi
Kelib chiqish xususitiga (tabiiyligi) ko‘ra
bilan zaharlangan, ya’ni tibbiy yordam ko‘rsatilgan odamlar soni
90000 ta g a yetdi.
Bxopalda va Chemobilda boigan bunday texnogen falokatlaming
texnik-iqtisodiy mezoiiiga asosan lokal favquloddagi hodisaga,
iqtisodiy b o ‘yicha - milliyga, ijtimoiy-siyosiy bo‘yicha esa xalqaro
rezonansni inobatga olgan holda, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiyligi
bo‘yicha (butunjahon tarixidagi industriya va energetikasidagi yagona
eng yirik falokatlardan bin) global favquloddagi hodisaga kiritish
mumkin.
Jad valad a keltirilgan boshqa texnogen falokatlar hozirgi
adabiyotlarda ko‘pincha ekologik falokat deb ataladi.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Atrof-muhit to ‘g ‘risida»gi
qo nu nid a regiondagi katastrofin ekologik holat degan atama
ishlatiladi, bu mamlakatimizning qaysidir regionida eng yuqori
darajadagi ekologik baxtsizlik deb tushuniladi. Qaysi hududda
falokatli ekologik holat vujudgakelgan bo‘lsa, ko‘rsatilgan qonunda
ekologik ofat nomi bilan yuritiladi. Ekologik ofat doirasida o‘rab
turgan tabiat muhiti chuqur qaytarib boMmaydigan o‘zgarishlarga
bardosh beradi, aholi sogiigining keskin yomonlashuvi kuzatiladi
va bolalar oiim i ko‘payadi.
15.3. Texnogen falokatlaming sabab va bosqichlari
Har qanday texnogen favqulodda hodisaning vujudga kelishi
texnogen falokatlaming kelib chiqishida obyektiv va sub’ektiv
omillaming ta’siri bir qancha hodisalaming sababiga aylanadi.
Ekspertlaming baholashi bo‘yicha, odamlaming xatosi AES dagi
ekstremal holatning 45 foizini, aviafalokatlami 60 foiz va dengizdagi
falokatlaming 80 foizini tashkil qiladi.
Favqulodda holat jarayonining rivojlanishini (shu jumladan,
te x n o g e n falokatlam i) uchta bosqichga bo‘lish maqsadga
muvofiqdir: yuzaga kelishi, eng yuqori nuqtasi (kulminatsiyasi)
va so‘n is h jarayonlari. Favqulodda holat rivojlanishining birinchi
bosqichida bo‘lajak texnogen falokatning zamini tuziladi: juda ko‘p
texnik nosozliklar to‘planadi, uskunalaming ishlashida to‘xtashlar
kuzatiladi, unga xizmat ko‘rsatuvchi xodim xatolarga yo‘l qo‘yadi,
obyekt tashqarisiga chiqmaydigan falokatga sabab bo‘lmagan (lokal)
avariyalar sodir bo‘ladi, ya’ni texnik tavakkallik ortib boradi.
Bunday bosqichning davomiyligini baliolash qiyin. «Portlovchi»
182
favqulodda hodisalar (B xopale va Chemobildagi falokatlar)
bosqichlari sutkalab yoki oylab o ‘lchanishi mumkin. «Silliq»
texnogen falokatlarda (masalan, AQSh dagi Lav ko‘li rayonidagi
ekstremal vaziyat) keltirilgan bosqichning davomiyligi bir necha
y illar davom ida o ‘lc h a n a d i. M isol tariqasida 1989-yil
Boshqirdistonda sodir bo‘lgan falokatning paydo bo‘lish bosqichini
ko‘rib chiqamiz. G ‘arbiy Sibir - Ural - Povolje m ahsulot
y o ‘naltiruvchi q u v u rn in g 1431 km uchastkasida yengil
uglevodorodlarni nasos yordam ida bir joydan boshqa joyga
o ‘tkazish vaqtida diametri 720 mm bo‘lgan quvur yorilib ketgan,
undan 2,5 soat vaqt davomida suyultirilgan mahsulot oqib yotgan
(yaqin 110001 mahsulot oqib chiqqan). Quvurning yorilgan joyidan
temir yo‘ligacha bo‘lgan masofa 300-500 metrga teng edi. Bir-
biriga qarama-qarshi kelayotgan ikkita poyezd temir yo‘li bo4ylab
o ‘tayotganda; tasodifiy uchqundan mahsulot parlari bilan havo
aralashmasidan portlash so d ir b o ‘ldi, bu esa poyezdlarning
halokatiga olib keldi. Ushbu texnogen falokat natijasida 573 odam
halok bo‘lgan, 693 tasi yaralangan. Qizig‘i, bufalokatning paydo
bo4lishizaminni 1985-yildan 1989-yillargachakuzatilgan. Ikkiyilga
yaqin mahsulot yo^naltiruvchi quvurning elektrokim yoviy
izolyatsiyasi bo‘lmagan, an a shuning natijasida uning ayrim
uchastkalarida 3-4 mm chuqxirlikda ustki zanglash sodir bo4lgan,
ayrim hollarda bir yoqdan ikkinchi yoqqa teshib o‘tish hollari ham
kuzatilgan. Truba q u v u rlari ustidan g ‘ildirakli va zanjirli
traktorlaming o‘tishi ko‘plab odamlarga snikastlar yetkazgan.
Falokatning sodir bo‘lishiga olib kelgan boshqa sabablar ham bor.
Texnogen falokatlaming kulminatsion bosqichi moddalami yoki
energiyani atrof-m uhitga ch iq arib tashlashdan boshlanadi
(yong‘inning sodir bo‘lishi, zaharli moddalarning atmosferaga
chiqarib tashlanishi, to‘g ‘onlam ing vayron bo‘lishi) va xavfli
manbalarining yopishi (cheklash) bilan yakunlanadi. Chemobildagi
avariya hodisasida kulminatsion bosqichning davomiyligi esa 15 kunni
tashkil etgan.
Texnogen falokatning so^nish bosqichi xavflilikni manbadagi
yopish (cheklash) davri xronologik qamrab olingan favquloddagi
holatlarning to‘g‘ridan-to‘g ‘ri va bilvosita oqibatlarini to ‘liq
tugatishguncha lokalizatsiyaiash bilan bog‘liq. Bu bosqichning
davomiyligi bir necha o‘n yillar davomida o‘lchanadi.
183
Chemobil AESdagi avariyaning tibbiy oqibatlarining davomiyligi
uzoq va o‘ta xavflidir. Bu avariyadan so‘ng birinchi tibbiy voqea
o‘tkir nurlanish kasalligi bo‘lgan. Avariyadan so‘nggi 3 oy ichida
134 ta kasallanganlardan 28 ta odam oigan, shu avariyagacha 40 yil
mobaynida esa sobiq SSSR hududida 500 ta o‘tkir nurlanish kasalligi
paydo bo‘lgan. Eng yomoni unda atigi 43 ta odam o‘lgan voqealar
hisobga olingan.
Avariyaning ikkinchi dramatik oqibati bolalar orasida
qalqonsimon bezining raki birdaniga ko‘payib ketganligidir. Bu
Belorusiya va Ukrainaning ayrim viloyatlarida, shuningdek
Rossiyaning Bryansk viloyatida kuzatilgan. Kasallanganlaming eng
k o ‘p soni radionuklidlar bilan ko‘plab ifloslangan rayonlarda
aniqlangan.
Avariya kunlari tashqi muhitga umumiy aktivligi 50 min. kyuriga
yaqin radionuklidlar chiqarib tashlangan. Asosan tuproqqa tushgan
seziy - 137 yarim yemirilish davri bilan 30 yil strontsiy - 90-28
yii, plutoniy - 239 24 065 yil, plutoniy - 241 14 yil, plutoniy - 241
izotopi aktivligi bilan plutoniy - 239 dan yuqoridir. Plutoniy - 241
davri bilan belgilanadi. Radioaktiv o‘zgarishlar natijasida amertsiy
- 241 (alfa nurlanish)ga aylanadi, ayrimlarida yarim yemirilish davri
485 yilni tashkil etadi. Oxirgi izotopi neptuniy - 239 ga aylanadi va
u alfa nurlanish deyiladi, yarim yemirilish davri 2140000 yili bilan
(amalda doimiy alfa nurlovchi) xarakterlanadi. Buning oqibatida
Chemobil falokati oqibatida (2006 yilga) 20 yildan so‘ng tuproqdagi
alfa nurlovchilaming soni ikki barobarga ko‘payadi. Bundan keyingi
nurlanish darajasi yana 40 yil mobaynida ortib boradi, undan so'ng
minglab yillar davomida doimiy boiib qoladi. Odam yoki hayvon
organizmiga yuqorida qayd etilgan radioaktiv izotoplarining tushishi
natijasida to4qimalaming ichki nurlanishi sodir boiadi. ya’ni bu
xavfli shishlaming paydo boiishi tavakkalini oshiradi. Hozirgi zamon
hisob-kitobi bokyicha Chernobildagi faiokat 50 yil davomida
onkologik kasallliklar tiifayli yana 15 ming kishining oiimiga sabab
boiishi mumkin.
Kimyoviy korxonalarda boigan falokatlar o'sish bosqichi ancha
uzun, buning isboti sifatida Bxopaladirdagi falokatni keltirish
mumkin. Mazkur hududda hozirgacha odamlaming oiishi da vom
etmoqda. Agar atrof-muhit toksik moddalar bilan ifloslansa bu holat
yanada yomonlashishi mumkin.
18 4
Do'stlaringiz bilan baham: |
