Toshkent davlat agrar untversiteti

Favqulodda  h o la t  oqibatlarining  asosiylarini  ko‘rib  chiqamiz. 
Bunday  holatlar  natijasida  oxirgi  20  yil  ichida  yer  yuzida  lmlrd. 
odam jabrlandi,  s h u  jumladan  5   mln  dan  halok  bo‘ldi.  Keltirilgan 
moddiy  zarar trill o n   dollarda belgilanadi.  Qayd  etilgan  davr  ichida 
ekologik sabablarga k o‘ra o ‘z vatanlarini tashlab millionlab odamlar 
qochoq  bo‘lib  qolishdi.
Hozirgi vaqtda dunyoda shunday qochoqlar soni  10 mln. kishidan 
ortiq,  ya’ni odatdagi qochoqlaming soni (qurolli mojaro qurbonlari 
va  mintaqaviy  urushlardan)  -   13  mln.  odamdan  ortiq.  Juda  og‘ir 
oqibatlar  tabiiy ofatlardan  kelib  chiqadi,  ulaming  ayrimlari  xavfli 
tabiiy hodisa yoki  jarayon  deb nomlanadi.  Favquloddagi  xususiyat 
deb  yuritiladigan  va  bir  qancha  aholining  kundalik  turmush  tarzi 
buzilishiga,  qurbonlarga,  shuningdek  moddiy  boyliklaming  yo‘q 
bo‘lishiga olib keladigan jarayon  ham xavfli tabiiy hodisa hisoblanadi.
Tabiiy  ofatga  suv  toshqini*  zilzila,  qurg‘oqchilik,  ko‘chkin, 
sunarai,  ommaviy  o ‘rmon yonishlari va boshqalar eng katta zarami 
suv  toshqini  keltiradi  (umumiydan  40  foiz).  bo4ronlar  (20  foiz). 
zilzila va  qurgoqchilik  (15  foizdan).  Qolgan  10  foiz  holat  boshqa 
turdagi  tabiiy  ofatlarga  to‘g ‘ri keladi.
Misol  tariqasida  1989-yilning  oxirida  Armanistondagi  zilzila 
oqibatini ko‘rib chiqamiz. Zilzila natijasida 550 ming odam jabrlandi. 
ulardan  25  ming  kishi  halok  b o ‘ldi.  Turar joydan  8  mln.  metr  kv. 
yokqotildi, 50ta avtomatik telefon stantsiyalari (ATS) va xabarlovchi 
sistemalari bilan alo qa buzilgan.  Sanoat korxonalaridan  170tasining 
faoliyati  to‘xtadu  102  km  kanalizatsiya tarmoqlari  ishdan  chiqqan, 
aholi yashaydigan  11 ta punktlarda suv ta’minoti buzilgan. Hududdagi 
965 ta aholi yashaydigan punktlardan  173  tasi jabrlandi,  58 ta aholi 
punkti  to‘liq  vayronaga  aylangan.  Tabiiy  ofatlardan  oxirgi  20  yil 
ichida  butun  dunyo  bo‘yicha  umuman  oiganda  800  mln.  odam 
jabrlangan  (  bir yild a  40  mln.  kishidan  ortiq),  taxminan  140  ming 
kishi  halok  bo‘lgan,  shu  yillar mobaynida  keltirilgan  moddiy  zarar 
100  mlrd.  dollardan  ko‘pdir.
Juda  katta  xavfhi  texnogen falokatlar  keltiradi  (texnologik),  buiar 
texnologik  jarayonlaming  buzilishidan  kelib  chiqadi  yoki  to4satdan 
mashina,  mexanizm  va  texnik  qurilmalami  isnlatish  vaqtida  ishdan 
chiqadi.  Texnogen  falokatlar  sanoat  va  energetik  obyektlarda  har  xil 
avariyalar, shuningdek transportda, yer yuzida va suvda toksik suyuqliklar 
va neft mahsulotlarning va boshqa tarqalib oqib ketishidan sodir bo‘ladi.
177

---

Eng xavfli texnogen (texnologik) falokatlarichida quyidagilarga 
e’tibor qaratish lozim: energetik obyektlaridagiavariyalar, eng awal 
AES da,  so‘ng pestitsiyalar, gerbitsidlar, mineral o ‘g‘itlar, plastmassa 
ishlab chiqaradigan kimyoviy korxonalar; transport avariyalari (xavfli 
yuklami  tashish vaqtida); neft oqizuvchi trubalaming yorilib ketishi 
natijasida uni oqib ketishi va boshqalar.
Bu  qatorda  eng  muhim  o ‘riniii  to‘g‘onning  vayron  bo‘lishi 
egallaydi, u  o‘zining  keltirib chiqaradigan  oqibatlari jihatdan  AES 
dagi avariyalardan xavfliroq bo‘lishi mumkin. Ammo shuni ta’kidlab 
o‘tish kerakki, AES va kimyoviy korxonalardagi avariyalaming sodir 
bo‘lishi  natijasida radiatsion va ximiyaviy jabrlovchi omillar ajralib 
chiqadi,  ular  uzoq  muddat  davomida  odamlar  organizmiga  ta’sir 
qiladi.  S huning  uchun  u  juda  xavfli,  shuningdek  kelgusi  avlodlar 
salomatligiga ham salbiy  ta’sir ko‘rsatadi.