Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

Topshiriq va nazorat savollari:
1.Paxta tozalash zavodi bosh ishlab chiqarish binosida qanday texnologik jarayonlar 
bajariladi? 
2.Arrali jinlar o‘rnatilgan sexdagi uskunalarni ishlatish texnologiyasini tushuntiring. 
3.Jinlangan chigit tukdorligining momiq (lint) chiqishiga linterlash texnologiyasiga ta’siri 
qanday? 
4.Valli jinlar sexining texnologik jarayonini boshqarish yo’llarini ayting.
5.Jinlangan tolani tozalashdagi maqsad nima? Tola tozalash usullari va tozalash 
texnologiyasini tushuntiring.
6.Tolali chiqindilarni qayta ishlash sexining texnologiyasiga tushuntirish bering. 

---

18 – ma’ruza: Urug’lik chigit tayyorlash 
Reja: 
1.Urug’lik chigitni tayyorlash texnologiyasi 
2.Tukli urug’lik chigitni tayyorlash texnologiyasi 
3.Tuksiz urug’lik chigitni tayyorlash texnologiyasi 
3.1.Ikki bosqichli uslubda tuksiz urug’lik chigitni tayyorlash texnologiyasi 
3.2.Bir bosqichli uslubda tuksiz urug’lik chigitni tayyorlash texnologiyasi 
1. Urugiik chigitni tayyorlash texnologiyasi 
G’o’za o’simligining urugiik chigitini tayyorlashda tukli va tuksiz chigit tayyorlash 
uslublariga ajratiladi. 
Urugiik chigit uchun texnik talablar davlat standarti O’zDSt 663-2017 – “Urug’lik 
chigit. Texnikaviy shartlar” keltirilgan. Bu standart bo’yicha paxtaning super elita, elita, 
birinchi (Rl), ikkinchi (R2) va uchinchi (R3) reproduksiyalaridan olingan chigitlar urugiik 
hisobida ekishga ruxsat etilgan. Ayrim paytlarda qishloq - suv xo’jaligi vazirligining 
ruxsati bilan paxtaning (R4) reproduksiya chigitlaridan urugiik sifatida foydalanish 
mumkin. 
Chigitning unib chiqishi uchta sinfga ajratiladi va 1-jadvalda ko’rsatilgan talablarga 
javob berishi kerak. Chigitning o’sish energiyasi bo’yicha 4 ta sinfga “A”, “B”, “V” va 
“G” bo’linadi. 
1-jadval 
Chigit 
reproduksi-yasi 
Narning 
tozaligi, 
kamida, % 
Chigit 
sinfi 
Unib chiqishi, 
kamida % 
Chigit 
guruhi 
O’sish 
energiyasi, 
kamida % 
Super elita, Elita 
100 
1 
95 
A 
90 
Rl 
99 
2 
90 
B 
80 
R2 
98 
3 
85 
V 
70 
R3 
96 
G 
70 past 
Urugiik chigit namligi, iflosligi, tukdorligi, mexanik shikastlanishi va chigit ustida 
qolgan tolasi bo’yicha 2-jadvalda ko’rsatilgan normalarga to’g’ri kelishi kerak. 
2-jadval 
Ko’rsatkichlar nomi 
Me'yori (normasi) % 
Tukli chigit 
Kam tukli 
chigit 
Tuksizlantirilgan 
chigit 
Unuvchanligi, kamida 
90,0 
90,0 
90,0 
Namligi, ko’p emas
10,0 
10,0 
10,0 
Iflosligi, ko’p emas
0,7 
0,5 
0,3 
Mexanik shikastlanishi 
7,0 
8,0 
8,0 
Tukdorligi, ko’p emas 
- 
2,5 
0,5 
Chigit ustida qolgan tola, ko’p emas 
-tukli chigitlar uchun 
0,8 
- 
- 
-tabiy tuksizlantirilgan chigitlar uchun 
0,4 
- 
- 

---

Chigitning kategoriyasi namligi, iflosligi va mexanik shikastlanganligi bo’yicha eng 
yomon ko’rsatkich bilan aniqlanadi. Urugiik chigitlar qoplarga solinib saqlanadi. 
Dorilanmagan urug’lik chigitlar 50 kg.dan ko’p bo’lmagan jut-qanop qoplarda, yoki 30 
kg.dan ko’p bo’lmagan uch qatlamli nam shimmaydigan qog’oz qoplarda saqlanadi. 
Dorilangan urug’lik chigitlar 30 kg.dan ko’p bo’lmagan uch qatlamli nam shimmaydigan 
qog’oz qoplarda saqlanadi. Qoplar ustidagi yorlig’ida quyidagi ma’lumotlar ko’rsatilishi 
kerak: 
-korxona nomi va yuridik manzili; 
-tovar belgisi (agar bo’lsa); 
-mahsulot nomi; 
-mazkur standartning belgilanishi; 
-hosil yili; 
-to’da raqami; 
-seleksiya navi; 
-avlodi; 
-unuvchanligi, %; 
-urug’ dorilangan preparat nomi; 
-“O’zbekistonda ishlab chiqarilgan” yozuvi (respublika xududida ishlatiladigan 
mahsulot uchun); 
-“Made in Uzbekistan” (eksport qilinadigan mahsulot uchun). 
Tuksizlantirilgan urug’lik chigit uchun yorliqda qo’shimcha ravishda tuksizlantirish 
usuli ko’rsatiladi. Dorilangan urug’lik koplariga “Zaharli modda bilan dorilangan” yozuvi 
yozilishi shart. Kapsulalangan urug’lik qoplarga “Kapsulalangan urug’” deb yozilishi 
shart. 
Urug’lik chigitlar konditsion massa bo’yicha to’dalarda qabul qilinadi. Har qanday 
miqdordagi urug’lik chigit sifati bo’yicha bir xil bo’lib, bitta kuzatuv xujjati bilan 
rasmiylashtiriladi va “to’da” deb hisoblanadi. Urug’lik chigitni sifat ko’rsatkichlarini 
aniqlash uchun qabul qilish – topshirish, davriy va sertifikatlash sinovlari o’tkaziladi. 
Urug’lik chigitni qabul qilish – topshirishda quyidagi sifat ko’rsatkichlari aniqlanadi: 
unuvchanligi (O’zDSt 1128:2006), namligi (GOST 21820.2-76), iflosligi (GOST 21820.3-
76), mexanik shikastlanganligi (GOST 21820.3-76), tola qoldiqligi va tukdorligi (GOST 
21820.3-76), urug’ning o’lchov bo’yicha bir xilligi (GOST 21820.4-76), dori 
aralashmasining mavjudligida to’kilishi (GOST 21820.4-76) va ombor zararkunandalari 
bilan zararlanganligi (GOST 21820.4-76). 
Urug’lik chigitni qabul qilishda uning konditsion vazni (massasi) quyidagi tenglama 
bilan hisoblanadi: 
bunda: 
M
h
 
— to’dadagi chigitning haqiqiy vazni (massasi); 
W
h
 
— chigitning haqiqiy 
namligi, %; 
W
m
 — 
chigitning hisoblashda me’yoriy namligi, 
(W
m
=10%); 
C
h
— chigitning 
haqiqiy iflosligi; 
C
m
 — 
chigitni hisoblashda me’yoriy iflosligi, 
(C
m
=0,5%). 
Qoplangan urug’lik chigitni tashish uchun turli xildagi usti yopiq, tegishli yuk 
tashish qoidalariga javob beruvchi transport vositalaridan foydalaniladi. Dorilanmagan R2 
va R3 avlod chigitlarni uyulgan holda tashishga yo’l qo’yiladi. Urug’lik chigit quruq va 
yaxshi shamollatiladigan omborlarda saqlanadi. Ochiq maydonlarda urug’lik chigitni 

---

saqlash man etiladi. Urug’lik chigitning R2 va R3 avlodlari dorilangunganicha vaqtincha 
partiyalar uyulgan holda atrofiga shu chigitdan qoplanib to’siq yasalgan holda saqlanishiga 
ruxsat etiladi. Kam tukli, tuksizlantirilgan va kapsulangan urug’lik chigitni qoplanmagan 
holatda saqlashga ruxsat etilmaydi. Urug’lik chigit joylashgan qoplar to’dalarda alohida – 
alohida qilib yog’och tagliklarda shtabel ko’rinida taxlanib saqlanadi. SHtabellar orasidagi 
masofa, hamda shtabellar va xona devorlari orasidagi masofa 1 m.dan kam bo’lmasligi 
kerak. Taxlangan shtabellarning metrdagi o’lchami quyidagilardan oshmasligi kerak: