Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali meva-sabzavotchilik, uzumchilik

Qator oralarini ishlash va begona o‘tlarga qarshi kurashish.
Poliz ekinlaridan 
yuqori hosil olish uchun o‘simliklar vegetatsiya davrining boshidan oxirigacha 
tuproqni yumshoq va begona o‘tlardan toza holda saqlab borish zarur. Bunga qator 

---

210 
oralarini yumshatib turish va ekin qatorlariga, ya’ni himoya zonasida ekinga qo‘lda 
ishlov berish yo‘li bilan erishiladi. 
Ekin qatori va himoya zonasi begona o‘tlarni yo‘qotish uchun tuproqni 
yumshatish ishlarini begona o‘tlarni yulib tashlash bilan birga qo‘shib olib borish 
o‘rinlidir. Qator oralarini 
birinchi marta yumshatish 
ekin maysalari to‘la-to‘kis unib 
chiqqanidan keyin o‘tqazilsa, 
ikkinchi marta yumshatish 
vegetatsiya davridagi birinchi 
sug‘orishdan keyin, ya’ni o‘simliklar birinchi marta chopiq qilinib, oziqlantirilganidan 
so‘ng suv berishdan keyin o‘tkaziladi. Keyingi kultivatsiya ishlari ikkinchi chopiqdan 
keyin va o‘simliklarning gullash fazasida o‘tqaziladigan navbatdagi sug‘orish 
ishlaridan so‘ng olib boriladi. Vegetatsiya davri mobaynida ekinlar hammasi bo‘lib 4-
5 marta kultivatsiya qilinadi. 
O‘simliklarda 2-3 tadan chinbarglar paydo bo‘lganida, ya’ni maysalari unib 
chiqqanidan 20-25 kun keyin ekin chopiq qilinadi, chopiq oldidan ekin birinchi marta 
sug‘orilib, mineral oziqlar bilan oziqlantiriladi. Ikkinchi chopiq birinchisidan keyin 
25-30 kun o‘tkazib qilinadi. Bu chopiq o‘simliklarga ikkinchi marta sug‘orilganidan 
keyin bajariladi. Ekinlar ketmon bilan qo‘lda chopiq qilinganida o‘simliklar ildizining 
bo‘g‘zi tuproq qatqalog‘idan tozalanib, tuproq yumshatiladi. Begona o‘tlar yo‘qotilib, 
tuproq o‘simliklarning poyasiga yig‘ib qo‘yiladi. Bunda o‘simliklarning palagi pushta 
tomoniga to‘g‘rilab qo‘yiladi. Ekin sug‘orish egatlari bo‘ylab ekilgan bo‘lsa, chopiq 
paytida egatni buzib, tekislab ketiladi. Chopiqdan keyin traktor okuchnigi bilan 
sug‘orish egatlari ochiladi. Sho‘rlanmagan yengil tuproqlarda qo‘l mehnatini 
sarflamasdan turib, mexanizmlar yordamida o‘tqaziladigan chopiq bilan cheklanish 
mumkin.
Poliz ekinlariga kuchli shamollarning zararli ta’sirini kamaytirishga qaratilgan 
usullarni (ekin poyalarini ko‘mib qo‘yish, kulisalardan foydalanish, egat olish va 
hokazo), mevalarni ag‘darib qo‘yish, o‘simliklarni qo‘shimcha ravishda sun’iy yo‘l 
bilan changlantirish, o‘sish regulyatorlaridan foydalanish va boshqalarni ana shunday 
usullar jumlasiga kiritish mumkin. 
Ba’zi mintaqalarda bo‘ladigan kuchli shamollar ekin palaklarining ag‘darilib, 
o‘ralib qolishiga sabab bo‘ladi va gul va g‘unchalarini zararlantirib, to‘kib yuboradi. 
O‘ralib qolgan palaklarda tomirlar sistemasiga ziyon yetib, o‘simliklar namdan yaxshi 
bahramand bo‘lolmay qoladi. Bunday palaklar ba’zan qurib ketadi ham. Shamolning 
zararli ta’sirini susaytirish uchun ekin palaklari tuproq bilan bostirib qo‘yiladi. 
Natijada o‘simlik palaklari tuproq bilan ko‘milib turadi va shamol ta’sirida ag‘darilib 
qolmaydigan bo‘ladi. 
Ekinlarning shamoldan zarar ko‘rmasligi va ularni qum bosib qolmasligi uchun 
ba’zi xo‘jaliklar poliz ekinlarini qatorlab joylashtirish usulidan foydalanadi. Bunda yer 
60-80 sm kenglikda haydalib, poliz ekinlari shu qatorlarga ekiladi. Bularning orasida 
6-8 m kenglikda haydalmagan yo‘llar qoldiriladi. 
Tuproqning shamolda uchib ketishiga qarshi kurashishda ekinlarni egatlash 
yaxshi natijalarni beradi, bunda 6-8 m oralab turib, chuqur-chuqur egatlar olinadi. 
Shamol olib keladigan qum shu egatlarga tushib, ularda to‘xtab qoladi, bu esa 
o‘simliklarni qum bosishdan saqlaydi. Poliz ekinlari vegetatsiyasining boshlang‘ich 

---

211 
davrida qum bosishiga ayniqsa sezgir bo‘ladi. Shuning uchun egat olish ishlarini 
barvaqt o‘tkazgan ma’qul. 
Polizchilikning janubiy mintaqalarida tuproqni quritib yuboradigan va uning 
eroziyasiga sabab bo‘ladigan shamollardan, shimoliy mintaqalarda esa sovuq 
shamollardan o‘simliklarni saqlash uchun poyasi baland bo‘lib o‘sadigan bir yillik 
o‘simliklardan, yashil to‘siqlar, ya’ni kulisalardan foydalaniladi (makkajo‘xori, sorgo, 
kungaboqar). Kulisalar bir-biridan 18-25 m nari oralatib, 1-3 qatorli qilib ekiladi. 
Kulisalar orasidagi ochiq joylarda shamol kuchi susayadi, jazirama yoz kunlarida esa 
harorat pasayib, havo namligi bir qadar oshadi. 
Ekinning gullash fazasida harorat yuqori bo‘lib, issiq shamollar esib turadigan 
bo‘lsa, gul changi hayotchanligini tez yo‘qotib qo‘yadi. O‘simlik gullari nektarni kam 
chiqaradi, bu esa gulni changlatuvchi hashoratlar kelishini kamaytirib, urug‘chi 
gullarning normal urug‘lanmasligiga, natijada urug‘lar puch, mevalar mayib-majruh 
bo‘lib, hosildorlik kamayib ketishiga sabab bo‘ladi. Ana shunday sharoitlarda urug‘chi 
gullarni sun’iy ravishda qo‘shimcha changlatish hosildorlikning anchagina ortishiga 
yordam beradi. Tarvuz bilan qovun gullarini 3-5 kun oralab turib, 5-6 marta sun’iy 
ravishda changlantirilganida tarvuz hosildorligi 90 foizga, qovun hosildorligi 20, 
qovoq hosildorligi 40-150 foizga ortadi. Ayni vaqtda, yirik va sifatli mevalar soni ham 
ancha ko‘payadi. 
Qo‘shimcha changlatishni o‘simliklarda birinchi urug‘chi va germafrodit gullar 
paydo bo‘lganidan to kiyg‘os gullash davri tugagunicha o‘tkazish kerak, bu taxminan 
2-3 haftaga to‘g‘ri keladi. Soat 7 dan soat 10-11 gacha bo‘lgan vaqt changlash uchun 
eng yaxshi muddat bo‘lib hisoblanadi. Havo harorati bilan namligi yuqori bo‘lsa, 
qo‘shimcha changlash ishlarini ertalabki soatlarda o‘tkazish maqsadga muvofik emas. 
O‘simliklarni qo‘shimcha ravishda sun’iy yo‘l bilan changlash ko‘p mehnatni 
talab qoladi, shuning uchun uncha rasm bo‘lgan emas. Polizlarga ekin qiyg‘os 
gullagan davrda asalari uyalarini joylashtirish yo‘li bilan gullarning changlanib, meva 
tugishini sezilarli ravishda oshirish mumkin. 
Poliz ekinlarida yuzaga keladigan urug‘chi gullar sonini ko‘paytirish, ularning 
hosildorligini oshirish maqsadida ekinlar 2-3 ta chin barg chiqargan paytda ularga 
o‘sish regulyatorlari - etefonat kislota unumlari — etrel, gidrel, kampozan, etefonat va 
boshqalarning 100-450 mg/l konsentratsiyadagi eritmalari purkaladi. Tripodbenzoat 
kislota (100 mg/l), maleinoz kislota gidridi (50-200 mg/l), SSS (50-1000 mg/l), 
morfoaktini (25-50 mg/l), gibberellin, naftilasetat kislota va boshqalardan foydalanish 
ham yaxshi natija beradi.