Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali meva-sabzavotchilik, uzumchilik

2. Kartoshkaning aynishi haqida tushuncha. Unga qarshi kurash choralari 
va virussiz urug’chilik.
Kartoshkaning aynishi deganda yuqumli viruslar va noqulay ekologik sharoitlar 
tahsirida keyingi tuganak reproduktsiyalarda hosildorlik, tovarlilik, oziq qiymati va 
urug’lik sifatining pasayishi tushuniladi. 
Bu tushunchani birinchi marta ingliz olimi K. Maksvell kiritgan bo’lib u haqidagi 
mahlumotlar 1801 yilda paydo bo’lgan. Aynish sabablarini tushuntirish bo’yicha 
ko’plab nazariyalar mavjud. SHulardan eng asosiysi ekologik va virus nazariyasi 
hisoblanadi. 
Ekologik nazariyaga ko’ra, kartoshkaning aynishi noqo’lay sharoitning (yuqori 
harorat, tuproqda tuganak shakllanish davrida suv yetishmasligi, o’simlik 
oziqlanishining buzilishi) oqibatida kelib chiqadi va yuqumsiz xarakterga ega deb 
tushuntiriladi. 
Indikator usuli asosan U va A viruslarini aniqlashda foydalaniladi. Indikatorli 
o’simlik sifatida Solanum demissum yovvoyi turi bilan Akvila navini chatishtirib 
olingan A—6 duragayi va Solanum chacoense yovvoyi turidan ajratib olingan TE-1 
kloni qo’llaniladi. 

---

125 
2. Indeksatsiyalash usuli.
Urug’lik kartoshka ekishdan bir oy oldin 
tuganaklaridan ko’zchalari o’yib olinib, parnik-issiqxonaga yoki ochiq dalaga ekilib, 
ko’kartiriladi. Agar ko’zchalardan chiqqan o’simtalar kasallangan bo’lsa, tuganaklar 
brak qilinadi. Bu usul ancha aniq, lekin mehnati og’ir. 
3. Serologik usul.
Akademik M. S. Dunin tomonidan ishlab chiqilgan. Usul 
mohiyati baholanayotgan o’simlik bargi yoki tuganagining hujayra shirasi u yoki bu 
virusning zardobi (sivorotkasi) bilan aralashtiriladi. Agar aralashma cho’ksa, demak 
o’simlik virus bilan kasallangan, aksincha, bo’lsa sog’lom hisoblanadi. Serologik usul 
X, S, M viruslarini aniqlashga nihoyatda aniq va oson. Lekin, u bilan barcha U va A 
viruslarni aniqlab bo’lmaydi. SHuning uchun hozirgi vaqtda barcha virus va 
bakteriyalarni o’simliklarda aniqlash uchun immunoferment analizidan keng 
foydalaniladi. Umuman, selektsiya ishining barcha bosqichlarida sog’lom 
o’simliklarni aniqlashda va superelita, elita urug’liklarini etishtirishda serologik va 
immunoferment analiz usullaridan foydalaniladi. 
Virusli va ekologik aynish kartoshka o’simligida turli xil kasalliklar ko’rinishida 
sezilarli o’zgarishlar keltirib chiqaradi.