|
Nazorat uchun savollar
1. Qaror nima?
2. Qaror qabul qilish deganda nimani tushunasiz?
3.
Boshqaruv qarorlarining asosiy unsurlari nimalardan iborat?
4.
Boshqaruv qarorlarining qanday turlari bor?
5.
Kommunal infratuzilma korxonalarida boshqaruv qarorlari qanday talablarga
javob berishi kerak?
6.
Qaror qabul qilishdan oldin rahbar nimalarni aniqlab olish shart?
7.
Qarorning eng yaxshi variantini tanlashning qanday uslublari bor?
8.
Qaror qanday normativ talablarga mos bo’lishi kerak?
9.
Boshqaruv qarorlarini optimallashtirish usullarini aytib bering.
10. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish bosqichlarini aytib bering.
86
7-BOB. KOMMUNAL INFRATUZILMA KORXONALARINING
TASHKILIY TUZILMALARI
Tayanch iboralar:
tashkiliy tuzilma, boshqaruv bo’g’inlari, boshqaruv
bosqichlari,
mehnat taqsimoti, maqsad, vazifa, chiziqli tuzilma, funktsional
tuzilma, chiziqli-shtabli tuzilma, chiziqli-funktsional tuzilma, matritsali tuzilma,
tashqi muhit, ichki muhit, chiziqli munosabatlar, funktsional munosabatlar.
7.1-§. Kommunal infratuzilma korxonalarining tashkiliy tuzilmalari va
ularning turlari
Tashkiliy tuzilma deganda korxona boshqaruvi funktsiyalarini bajaruvchi
turli xil bo’lim, xizmat va bo’linmalar tarkibi, o’zaro munosabatlari va bir-biriga
bo’ysinishini tushunish lozim. Tashkiliy tuzilma boshqaruvning tizim va alohida
faoliyat turi sifatidagi bir butunligini ifodalaydi. U boshqaruv organlarining
ma`lum bir tartibini, hokimiyat va bo’ysinish aloqalarini, vertikal va gorizontal
mehnat taqsimotining integratsiyalashuvini talab etadi.
“Tuzilma” lotincha “structura” so’zidan olingan bo’lib, “tuzilish”,
“joylashish”, “tartib” degan ma`nolarni anglatadi. Ya`ni, narsalar tarkibiy
qismlarining o’zaro bog’liqlik ravishda joylashishi, tuzilishini bildiradi.
Boshqaruv tuzilmasi deganda boshqaruv maqsadlarini amalga oshiruvchi va
funktsiyalarni bajaruvchi bir-biri bilan bog’langan turli boshqaruv organlari va
bo’g’inlarining majmui tushuniladi.
Boshqaruvning u yoki bu vazifalarini hal qilish uchun muayyan organlar
tuziladi. Boshqaruv organlari tizimi, quyi organlarning yuqori organlarga
bo’ysunishi va ular o’rtasidagi o’zaro aloqa boshqaruv tuzilmasi tushunchasini
tashkil etadi. Bunday tuzilma odatda boshqaruv apparati tuzilmasi deb yuritiladi. U
biron-bir boshqaruv organining (vazirlikning yoki korxonaning boshqaruv apparat
va h.k.) bo’limlari tarkibini bildiradi.
87
Boshqaruv tuzilmasi ishlab chiqarish tuzilmasi bilan ham ifodalanadi. Bunda
boshqarishni tashkil etishning dastlabki va belgilovchi omili ishlab chiqarish
jarayoni bo’lib hisoblanadi. U o’zaro bog’langan asosiy, yordamchi hamda xizmat
ko’rsatuvchi jarayonlardan iborat bo’lib, bu jarayonlar bo’limlar va xodimlar
o’rtasida mehnat taqsimoti talab qilinadi. Shu masala ishlab chiqarish bo’limlari
va ularga xos boshqaruv apparati tuziladi. Bo’limlar yig’indisi, ularning tarkibi va
o’zaro aloqa shakllari korxonalarning ishlab chiqarish tuzilmasini tashkil etadi. Har
bir korxona o’ziga xos ishlab chiqarish tuzilmasiga egadir.
Shunday qilib, boshqaruvning maqsadi, funktsiya, vazifa, obyekt va
organlari uning tashkiliy tuzilmasini belgilab beradi.
Boshqaruv tuzilmasi dinamik tarzda bo’ladi. U ishlab chiqarish kuchlari va
munosabatlarining rivojlanishi, boshqaruv obyektlarining qarama-qarshiliklari va
qonuniyatlari haqidagi bilimlarimiz darajasining o’sishiga bog’liq holda o’zgarib
boradi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasiga korxonaning hajmi, uning
ixtisoslashuvi va kooperatsiya aloqalari, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa
tegishliligi, joylashgan hududi kabi omillar katta ta`sir ko’rsatadi.
Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi
bilan aloqada va ko’p jihatdan unga bog’liq bo’ladi. Korxona qanchalik katta,
ishlab chiqarish va unda foydalanuvchi mehnat qurollari va texnologiyalar
qanchalik murakkab bo’lsa, boshqaruvning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilmasi,
shuningdek,
korxona
boshqaruv
apparatining
funktsiyalari
shunchalik
murakkablashadi.
Boshqaruv elementlari va bo’g’inlari o’rtasidagi aloqalarning shakli,
tuzilmaviy bo’linmalarning moslashuvchanligi va bir-biriga bo’ysinuvchanligiga
ko’ra, boshqaruvning quyidagi tashkiliy tuzilmalari mavjud:
chiziqli;
funktsional;
aralash (chiziqli-funktsional);
matritsali.
88
Chiziqli tuzilma boshqaruv tuzilmasining eng ko’p tarqalgan turi bo’lib,
unga ko’ra boshqaruvning har bir bo’g’ini o’zidan yuqori turuvchi faqat bitta
boshqarmaga ega bo’ladi va barcha masalalar bitta aloqa kanali orqali hal etiladi.
Bunday tuzilmada boshqaruv bo’g’inlari tizimi to’laligicha ishlab chiqarish
bo’g’inlari tizimi bilan mos tushadi. Har bir ishlab chiqarish jamoasi tepasida
rahbar turadi va korxona xodimlari unga bevosita bo’ysinadilar. Barcha boshqaruv
funktsiyalari rahbar qo’lida mujassamlanadi.
Boshqaruvning chiziqli tuzilmasi hal qilinayotgan masalalar ko’lami
unchalik katta bo’lmaganida samaraliroq bo’ladi. Shu sababli bunday tuzilmadan
asosan sex, ishlab chiqarish uchastkalari va kichik korxonalarni boshqarishda
foydalaniladi. Bunday tuzilmaning quyidagi afzalliklari mavjud:
- boshqaruvning har bir bo’g’ini uchun rahbar tayinlashning nisbatan
osonligi;
- boshqaruv qarorlarini tayyorlash va bajarishning tezkor (operativ) amalga
oshirilishi;
- boshqaruv funktsiyalarini bajarishning nisbatan osonligi.
Biroq boshqaruvning bu tizimida bir qancha kamchiliklar ham mavjud
bo’lib, ularning asosiylari gorizontal aloqalarning tarqoqligi, boshqaruvdagi
haddan tashqari qattiqlik va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi sharoitlaridagi
cheklangan imkoniyatlarida namoyon bo’ladi.
Boshqaruvning chiziqli tizimi quyidagi hollarda qo’llanadi:
- xodimlar soni 300-500 kishini tashkil qiluvchi hamda predmetli va
texnologik ixtisoslashuv darajasi yuqori korxonalarda (metallga ishlov berish,
yarim tayyor mahsulot ishlab chiqarish, yig’ish, bir turdagi xizmat ko’rsatish va
hokazo);
- mahalliy sanoat korxonalarida (masalan, yog’ochni qayta ishlash, mahalliy
xom ashyodan mahsulot tayyorlash va hokazo).
Boshqaruvning mazkur strukturasi tavsifini 7.1- va 7.2-rasmlarda ko’rsatish
mumkin:
89
Do'stlaringiz bilan baham: | 
