Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

иқтисодий ривожланиш кўрсаткичларининг
турли-
туманлиги улар тараққиёт даражасини қандайдир битта нуқтаи-назардан баҳолаш имконини
бермайди. Шунга кўра, мазкур мақсадда бир неча асосий кўрсаткич ва мезонлардан
фойдаланилади: мутлақ ва нисбий ЯИМ; миллий даромад ва унинг аҳоли жон бошига тўғри
келувчи миқдори; миллий иқтисодиётнинг тармоқ тузилмаси; мамлакат экспорти ва импорти
таркибий тузилмаси; аҳолининг турмуш даражаси, сифати ва бошқалар.
Жаҳон хўжалик алоқаларининг тез ўсиши шундай даврларга тўғри келадики, бу
даврда ишлаб чиқариш омилларининг ҳаракати тезлашади, капитал миллий чегарадан ўсиб
чиқади, ишчи кучи миграцияси кучаяди, халқаро меҳнат тақсимотининг шаклланиш жараёни
тезлашади. Бу шундан гувоҳлик берадики, хўжалик алоқаларининг байналминаллашувини
кўп жиҳатдан ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш мантиқи тақозо қилади, яъни у
миллий чегарадан ўсиб чиқади ва объектив равишда ишлаб чиқаришнинг
байналминаллашувини зарур қилиб қўяди.

---

203
Ишлаб чиқариш ёки иқтисодий ҳаётнинг байналминаллашуви - бу
мамлакатларнинг жаҳон миқёсида иқтисодий алоқаларининг кучайиши ҳамда
иқтисодий муносабатларнинг тобора кенгроқ жабҳаларини қамраб олиш жараёни
ҳисобланади.
Барча 
иқтисодий 
жараёнларнинг 
байналмиллалашуви 
натижасида 
жаҳон
хўжалигининг қуйидаги таркиби вужудга келди:
1) товар ва хизматлар жаҳон бозори;
2) капиталлар жаҳон бозори;
3) ишчи кучи жаҳон бозори;
4) халқаро валюта тизими;
5) халқаро кредит-молия тизими.
Миллий хўжаликлар ва улар ўртасидаги иқтисодий алоқалар негизида шаклланган
жаҳон хўжалиги асосида халқаро меҳнат тақсимоти ётади.
Халқаро меҳнат тақсимоти (ХМТ) алоҳида мамлакатларнинг товар ва
хизматларнинг маълум турларини ишлаб чиқариш бўйича ихтисослашувини
ифодалайди.
Алоҳида мамлакатларнинг бундай ихтисослашуви маҳсулотлари устун
даражада экспортга йўналтирилган дастлабки вақтларда халқаро меҳнат тақсимотининг
ривожланиши асосан табиий шароитлардаги тафовутларга асосланган эди. Бинобарин, фақат
саноат тўнтаришидан кейин, яъни ишлаб чиқарувчи кучлар байналминал хусусият касб этиб,
миллий хўжаликлар доирасидан ташқарига ўсиб чиқа бошлагач, уларнинг негизидан
барқарор меҳнат тақсимоти ва жаҳон бозори таркиб топади. Ҳозирги вақтда халқаро меҳнат
тақсимоти турли ижтимоий тизимларни ўз ичида олувчи умумжаҳон хўжалиги доирасида
ривожланмоқда.
Ривожланган мамлакатларда кейинги ўн йилликларда янги технологик асосларга ўтиш
жаҳон хўжалик алоқаларининг тез ўсиши билан бирга борди. Такрор ишлаб чиқариш
жараёнларининг байналминаллашуви ўзининг ҳар иккала шаклида: