Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

60

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

hisoblaydi. Ayni vaqtda, huquqda tabiiylik va insoniylikka oid jihatlar ham 

mavjudligini inkor etmaydi. Din mutafakkirlarining fikricha, huquq – Xudo to-

monidan berilgan ezgulik va adolat san’atidir. Teologik ta’limot birinchilardan 

bo‘lib huquqni yaxshilik va adolat bilan bog‘ladi. Biroq, bu ta’limot ilmiy dalil-

larga emas, balki ishonch va e’tiqod mezonlariga tayanib ish ko‘radi.

Tabiiy huquq nazariyasi. Mazkur nazariyaning alohida qoidalari 

miloddan avvalgi V-IV asrlarda Qadimgi Yunonistonda faoliyat yuritgan sofist-

lar tomonidan rivojlantirilgan. Sofistlarning fikricha, insonlar paydo bo‘lishlari 

bilan hech qanday qoidaga rioya qilmasdan yashaganlar, ammo keyinchalik 

o‘zlarining xavfsizliklarini ta’minlash, o‘zaro birlashib yashash uchun turli xil 

qoidalarni ishlab chiqishga majbur bo‘lganlar. 

Qadimgi yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun va Arastularning nuqtayi 

nazariga ko‘ra hamma qonunlar ham insonlar tomonidan qat’iy ravishda yara-

tilgan emas. Insonlar tomonidan yaratilgan qonunlardan tashqari «insonlar 

qalbida joylashgan ilohiy qonunlar ham mavjud». Boshqacha qilib aytganda, 

inson irodasiga bog‘liq ravishda yaratilgan qonunlar, ya’ni davlat tomonidan 

chiqarilgan qonunlardan tashqari, inson xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan qo-

nunlar ham mavjud bo‘lib, ular tabiiy huquqdan iboratdir. Bu qonunlar asosida 

boqiy, ajralmas ilohiy tartib hukmron bo‘lib, ular nafaqat insonlar o‘rtasidagi 

munosabatlarni, balki «butun dunyoni yaratilishini tartibga soladi». 

Qadimgi Yunon faylasufi Epikur (er.av. 341-270) tabiiy huquq nazariya-

sini yoqlab chiqadi. Uning fikricha, tabiat xudoning aralashuvisiz, o‘z qonun-

lariga binoan rivojlanadi. Adolat, tabiatan bo‘lib, foyda to‘g‘risida, bir-biriga 

zarar yetkazmaslik va zarar ko‘rmaslik maqsadida tuzilgan shartnomadir.

Qadimgi rim huquqshunoslari va faylasuflari asarlarida tabiiy huquqiy 

ta’limotlar o‘z aksini topgan. Rim huquqshunoslarining fikricha, rim huquqi ius 

civil (faqat rim fuqarolari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi, qadimiy 

rim huquqi), ius gentum (rim fuqarolari bilan boshqa xalqlarning o‘rtasidagi 

mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq) va ius natural-tabiiy huquqdan 

iboratdir. Qadimgi yunonlar kabi rimliklar ham huquqni ijobiy huquq, tabiiy 

huquq, ilohiy huquqqa bo‘ladilar. 

Rim huquqi rivojlanishining barcha bosqichlarida rim huquqshunoslari-

ning fikricha, tabiiy huquq mohiyati va uning barcha xalqlar uchun umumiy 

bo‘lgan munosabatlarida farq mavjud bo‘lgan. Ba’zi rim huquqshunoslari ularni 

bir-biridan ajratishgan. Ba’zilari ularning teng ko‘rishgan. Ammo deyarli bar-

cha rim huquqshunoslari qadimgi yunon huquqshunoslari va faylasuflaridan 

farqli ravishda, o‘z diqqat e’tiborlarini bir qator holatlarda ijobiy huquq tabiiy 

huquqqa zid kelishiga qaratganlar. Tabiiy huquq bilan ijobiy huquq o‘rtasidagi 

ziddiyatlardan biri shuki, tabiiy huquqda barcha kishilar huquqda tengdirlar, 

---