Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

261

XII bob.

 Huquq 

normasi

va hokazo), ko‘rsatilgan choralarni tayinlash, ya’ni shaxsga yetkazilgan zararni 

bartaraf etish va uning buzilgan huquqlarini tiklashga qaratilgan xatti-hara-

katlar (bu choralar javobgarlik choralaridan farq qilib, huquqbuzar tomonidan 

unga tegishli bo‘lgan va ilgari ijro qilinmagan majburiyatlarning bajarilishini 

nazarda tutadi);

g) subyektga nisbatan uning o‘z xulq-atvori oqibatida kelib chiqadigan 

noxush oqibatlar (kasalxona rejimini buzish natijasida bemorning vaqtincha 

mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasini yo‘qotishi yoxud bu hol uzrli sababsiz yuz 

berishi va hokazo).

Huquqiy normalarning sanksiyalarini huquqbuzar uchun noxush bo‘lgan 

oqibatlarning hajmi va miqdoridan kelib chiqib tasniflash maqsadga muvofiqdir, 

bunda sanksiyalar uch guruhga ajratiladi:

1) 

mutlaq aniq sanksiyalar, ularda noxush oqibatlarning miqdori aniq 

ko‘rsatilgan (xodimni xizmat burchini bajarishdan ozod etish, ishdan bo‘shatish, 

jarimaning aniq miqdori va hokazo) bo‘ladi; 

2) 

nisbiy aniq sanksiyalar, bularda noxush oqibatlar chegarasining eng 

ozidan eng ko‘pigacha yoxud faqat eng ko‘pigacha ko‘rsatiladi. Avvalo, bular 

Jinoyat kodeksining «falon yildan ... falon yilgacha ozodlikdan mahrum qilish 

bilan jazolanadi» yoki «... yilgacha muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan 

jazolanadi» shaklidagi sanksiyalaridir;

3) 

alternativ sanksiyalar, ularda «yoki», «yoxud» birlashtiruvchi-ayiruv-

chi bog‘lovchilar orqali bir necha noxush oqibatlar (jazolar) ko‘rsatilib, sanab 

o‘tiladi va huquqni qo‘llovchi subyekt ulardan faqat bittasini – hal etilayotgan 

holat uchun eng maqsadga muvofiq bo‘ladiganini tanlaydi. Bunday sanksiya 

quyidagicha ifodalanishi mumkin: «... yilgacha ozodlikdan mahrum etish yoki 

ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki olti oygacha qamoq bilan jazolanadi».

Shunday qilib, huquq normasining tarkibiy qismlari quyidagilarni 

o‘rnatadi:

Gipoteza – dispozitsiyada ko‘rsatilgan qoidaning kim va qachon, qaysi 

sharoitda bajarishi lozimligini ko‘rsatadi; dispozitsiya esa – bajarilishi lozim 

bo‘lgan qoida nimadan iboratligini ko‘rsatadi, u huquqiy munosabat ishtirokchi-

larining subyektiv huquqlari va majburiyatlarining mazmunini aks ettiradi; 

sanksiya esa, huquq normasi talabini bajarmaslik oqibatlarini ko‘rsatadi.

Ta’kidlash joizki, huquqiy normalarning hammasida ham uning 

uch elementi birgalikda kelavermaydi. Aksariyat konstitutsiyaviy normalar 

gipoteza va dispozitsiyadangina iborat. Konstitutsiyaviy normalarning sank-

siyasi boshqa qonunchilik hujjatlarida, tegishli kodekslarda mustahkamlangan 

bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24-moddasida 

«Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd 

---