Тошкент-2021 3 Июнь 2021 10-қисм Тошкент май 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Июнь 2021 10-қисм
Тошкент
qiziqishlarini to‘g‘ri shakllantirish joizdir. Har bir o‘quvchi bir nohol kabidir. Uni qanchalik 
tog‘ri parvarishlasak ya’ni to‘g‘ri ta’lim – tarbiya bersak, kelajakda albatta yaxshi barkamol 
inson sifatida shakllanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Ona tili o‘qitish metodikasi. (Boshlang‘ich ta’lim fakulteti talabalari uchun darslik): |K. 
Qosimova|, S.Matchonov, Т.: “NOSHIR”, 2009. -352 b.
2. Savodga o‘rgatish darslari. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma /H.Boqiyeva ,
N.Ahmedova va bosh. – Toshkent.: “Extremum-Press” nashriyoti, 2014. -120 b.

---

61
Июнь 2021 10-қисм
Тошкент
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA ONA TILI FANINI MATEMATIKA YORDAMIDA 
SODDALASHTIRIB O‘RGATISH TAMOYILLARI
Jumaniyazova Xosiyat Zoirovna
Xorazm viloyati Yangibozor tumanidagi 
33-son maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
Telefon: [phone]
Annotatsiya.
Ushbu tezisda so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini 
o‘quvchilarga o‘rgatish yuzasidan tavsiyalar berilgan. Tavsiyalar asosida matematika yordamida 
ona tili fanini yanada aniqlashtirib, soddalashtirib tushuntirish mumkin. 
Kalit so‘zlar. 
So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari, so‘z, ko‘p ma’noli so‘zlar, 
omonim, sinonim, antonim, funksiya formulasi, shakldoshlik. 
Zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter hamda mobil telefonlar rivoji hozirgi davr 
o‘quvchilariga qulayliklar yaratgani barobarida ularni dangasa qilib qo‘yayotgani ham hech kimga 
sir emas. Chunki hozirgi o‘quvchilar hisob-kitob ishlarini erkin va mustaqil fikrlab bajarmasdan, 
mavjud texnik vositalarga tayanib tez va oson hal qilib qo‘ya qoladilar. Buning natijasida miyaning 
dangasalashishi kuchaymoqda. 
Shuni inobatga olib, darslarda o‘quvchilarning mustaqil fikr-mulohaza yuritishini tashkil etishga 
to‘g‘ri kelmoqda. Jumladan, bu vazifani ona tili darslarida ham o‘ziga xos usullarda tashkil qilish 
mumkin. Aytaylik, “aql gimnastikasi” ta’rifini olgan matematika fani imkoniyatlari bu jihatdan 
ona tili o‘quvchilariga ko‘mak beradi. Chunki bu fan o‘quvchilarda diqqat va fikrni to‘play bilishni 
tarbiyalashda muhim vosita bo‘la oladi. U orqali o‘quvchilarning bilishga intilishini kuchaytirish, 
mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg‘usini, erkin mulohaza yuritish va munosabat bildirish 
ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin.
Agar davr talabidan kelib chiqib, ona tili darslarida o‘quvchilarning intelektual qobiliyatlarini 
va darsdagi mustaqilligini rivojlantrish maqsadida matematika va ona tili fanlarining 
imkoniyatlari o‘zaro uyg‘unlashtirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. Mavzuni zamonaviy 
pedagogik texnologiyaning yangicha bir ko‘rinishi sifatida tushuntirishga erishiladi. Eng muhimi 
o‘quvchilarning dars mavzusiga qiziqishi oshadi. Ular til hodisalarini kuzatib, taqqoslab, o‘xshash 
va farqli tomonlarini oson aniqlashga, umumlashtirishga muvaffaq bo‘lishadi. Qoida va ta’riflar 
asosida ishlashni o‘rganishadi. Ayniqsa bu leksikologiya bo‘limini o‘rganishda amalga oshirilsa, 
o‘quvchilar so‘z ma’nolarini sharhlashni, nutqiy sharoitda ularning o‘z va ko‘chma ma’noda 
qo‘llanganini mustaqil aniqlay olishadi. Shundan kelib chiqib, o‘zbek tilidagi ko‘p ma’noli 
so‘zlarni hamda so‘zlarning shakl va ma’no munosabatini funksiya formulasi hamda funksiya 
jadvali usulida o‘rganishni tavsiya qilish mumkin. 
So‘zlarning funksiya formulasi matn bilan bog‘liqlikda tuziladi. Buning uchun ma’lum bir 
so‘zning matnda boshqa so‘zlar bilan aloqasi, uning boshqa so‘zlar bilan ma’no va shakl jihatidan 
semantik yo morfologik belgilariga ko‘ra mosligi aniqlanishi lozim. Shundagina ushbu so‘zda
funksiya aniqlangan hisoblanadi va uning funksiya formulasini tuzish mumkin bo‘ladi. Bunda 
biror bir so‘zning boshqa so‘zga bog‘liqligini ta’kidlash uchun xuddi matematikadagidek “y” va 
“x” alomatlaridan foydalaniladi. 
Bir so‘zning matnlarda bir nechta ma’noda kelishi uning ko‘p ma’noli so‘z ekanligidan darak 
beradi. Bunday so‘z o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’noda kelishi bilan e’tiborni tortadi. 
So‘zni matn ichidagina qanday ma’noda kelganligini aniqlash mumkin. Bunda “y” alomati o‘z 
ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’noga ega so‘zni bildirib kelsa, “y(x)” alomati o‘sha so‘zning 
ko‘chma ma’nolarini topishga ishora qiladi. Demak, “y”—o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chma 
ma’noli so‘z sifatida matn bilan bog‘liq funksiyaga egaligi ravshanlashadi. Masalan, “ko‘z” 
so‘zining “y” tomoni uning qarash faoliyati funksiyasini bajarishida kuzatilsa, uning “x” tomoni 
matnda boshqa so‘zlar bilan munosabatda qaysi funksiyada kelishi bilan belgilanadi. Bunda 
“x” noma’lumlikka ishora qilishi bois so‘zning ham “x” tomonini, ya’ni uning qaysi ma’noda 
qo‘llanganligini aniqlashga undaydi. Shundan kelib chiqib, “ko‘z” so‘zining funksiya formulasini 
quyidagicha tuzish mumkin: 
L-ko‘z (y)=5x
Bunda “L-ko‘z” belgisi “ko‘z leksemasi” tushunchasini bildirsa, “5x” ko‘z leksemasining 

---

62