Тошкент-2021 3 Апрель 2021 7-қисм Тошкент апрель 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Kalit so‘zlar:
ona tili, nutq, sheva, lahja, leksik birlik, qarluq, o‘g‘uz, qipchoq, texnologiya, 
til, so‘z.
Zamon shiddat bilan rivojlanmoqda. Zamonga mos fan-texnika o‘sishi ham jadallashmoqda. 
Yurtimizda maktab ta’limiga, xususan, maktablarni zamon talablariga moslashtirish, ularni 
bugungi kunga mos ravishda jihozlash hamda intelektual salohiyati yuqori bo‘lgan yoshlarni 
tarbiyalashga jiddiy e’tibor qaratilyapti. Yurtboshimiz tomonidan ilgari surilayotgan islohotlar 
natijasi o‘laroq ustoz-murabbiylarning jamiyatdagi nufuzi, martabasi oshdi. Bunga javoban o‘z 
kasbining fidoyilari fan sirlarini yoshlarga hech tolmasdan o‘rgatib kelyapti.
Maktablarda ona tili fanini o‘qitishdan asosiy e’tibor o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini 
rivojlantirishga qaratilgan. Tilshunoslikning barcha bo‘limlari kabi leksikologiya bo‘limini o‘qish 
o‘quvchi uchun juda qiziqarli. Mazkur bo‘limda so‘z va uning shakl, ma’no munosabatlari, shevaga 
xos so‘zlar o‘rganiladi. Shevaga xos so‘zlar mavzusini o‘quvchi katta qiziqish bilan o‘rganadi. 
O‘zbek tili boshqa turkiy tillardan ko‘p shevaliligi bilan farqlanadi. Prof. Y.D.Polivanov asrimiz 
birinchi choragidayoq o‘zbek tili o‘zining ko‘p shevaliligi bilan boshqa turkiy tillardan ajralib 
turishi haqida o‘zining ilmiy ishlarida ma’lumot bergan edi. O‘zbek shevalari o‘zbek tilining 
mahalliy ko‘rinishlari bo‘lib, uni o‘rganish fan uchun nazariy ahamiyat kasb etsa, til va adabiyot 
o‘qituvchisi uchun amaliy ahamiyatga molikdir. Hozirgi zamon jonli sheva va etnografizmlari 
yozma yodgorliklarda, shuningdek, hozirgi adabiy tilimizda ham uchramaydigan ko‘pgina so‘z va 
so‘z formalari, lug‘aviy birliklarni o‘zida saqlab qolganki, ularni asosli ravishda o‘rganish tilning 
uzoq zamonlardagi holatini aniqlashda yordam beradi.
Ona tili fanini o‘qitishda shevaga oid bilimlarni chuqur bilish talab etiladi. Sababiki, 5-sinf 
ona tili darsligida shevaga xos so‘zlar mavzusi bor. Mazkur mavzuda shevaga xos so‘zlar milliy 
boyligimiz ekanligi, ularning adabiy tilimiz shakllanishi uchun asos vazifasini bajarishini alohida 
ta’kidlab o‘tish joiz. Bizga ma’lumki, o‘zbek tili qarluq, qipchoq, o‘g‘uz lahjalariga ajratiladi. Bu 
lahjalar leksik, morfologik, fonetik jihatdan bir-biridan farq qiladi. Shevaga xos so‘zlar mavzusida 
bir nechta mashqlar berilgan bo‘lib, namunalar asosan, o‘g‘uz va qarluq lahjasiga oid. Bu misollarni 
ko‘rgan o‘quvchi ongida bunday so‘zlar bizning jonli tilimizda kamunum, degan xulosaga kelishiga 
sabab bo‘lishi mumkin. Bizningcha, ushbu mavzudagi leksik misollarni quyidagi jadval asosida 
bersa, maqsadga muvofiq bo‘lardi:
O’g‘uz
Qipchoq 
Qarluq 
Uchak 
Mayak 
Shoti 
Ay 
Dovuchcha 
Go‘rmak
G’o‘ra
Qarindja 
Yumirta 
Ko‘rib turganingizdek, qipchoq shevasiga oid bitta leksik vosita berilgan xolos. Ammo bizning 
shevada ham bunday misollarni minglab topish mumkin. Qolaversa, badiiy asarlardan gapning 
o‘zi yoki kichik matn olinsa, yangi mavzuni tushunib olishda yengillik paydo bo‘ladi. Har 
qanday nutq birligida ham so‘z ma’nosini tahlil qilishda kontekstdan, ya’ni matndan anglashilgan 
holatda amalga oshiriladi. Shevaga oid birlikka tushunmagan o‘quvchi kontekstdan ilg‘ab olishi 
oson kechadi. Masalan: Bolalar daraxtga shoti qo‘yib, qushlar uchun in o‘rnatdilar. Shoti so‘zini 
tushunmagan bola gapdan bilishi mumkinki, shoti – narvon ( 558-mashq). Mana shu holatlar

---

30