Тошдту «Иқтисодиёт назарияси»

2-расм. Ҳаражат турлари


Харажатларнинг таркибий тузилиши, ишлаб чиқариш омиллари билан боғлиқлиги доимий ва ўзгарувчан харажатларни пайдо этади.
Ишлаб чиқариш хажми билан боғлиқ бўлмаган, яъни ўзгармайдиган харажатлар доимий харажатлар дейилади. Уларга рента тўловлари, қарз, фоиз, реклама ҳақи, ижара ҳақи, олдиндан тўланиш кўзда тутилган маошлар киради.
Ўз қийматларини ишлаб чиқаришнинг бир циклида тўлиқ янги қийматга ўтказадиган хом ашё ресурслари, ёқилғи, юк ташиш харажатлари, ишлаб чиқариш воситалари ва иншоотлар амортизация қиймати, ишлаб чиқаришда банд бўлган меҳнат ресурсларига тўланадиган иш хақи кабилар ўзгарувчан харажатлар дейилади. Улар ишлаб чиқариш хажми билан бевосита боғлиқ бўлиб, унга тўғри мутаносибликда бўлади.
Ишлаб чиқариш ҳажми ортса, ўзгарувчан харажатлар кўпаяди, қисқарса камаяди.
Корхонанинг (ДХ) доимий ва (ЎХ) ўзгарувчан харажатларининг йиғиндиси ялпи харажатларни (ЯХ) ташкил этади.
ЯХ = ДХ + ЎХ


Корхонани бошқариш учун маҳсулот бирлигига ўртача тўғри келадиган харажатларни ҳам билиш зарур. Шу сабабли ўртача ишлаб чиқариш харажатлари (ЎЯХ) ялпи харажатлар миқдори (ЯХ)ни ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорига (М) бўлиш орқали ҳисобланади.
Ҳудди шу кўринишда ўртача доимий (ЎРД) ва ўртача ўзгарувчан харажатларни ҳисоблаш мумкин.
Корхона фаолиятининг асосий мақсади фойдани кўпайтиришдан иборат бўлса, унда маҳсулотни ҳажмини ҳам ҳисоблаш зарур. Бунда биз чегаравий харажатлар тушунчасини қўллаймиз.
Чегаравий харажатлар ҳисобланган ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан ҳар бир қўшимча маҳсулотга қилинган харажатлардир. Лекин ҳар қандай ишлаб чиқариш жараёни ўзининг маълум чегаравий ўсиш ҳолатига эга. Шу чегаравий ўсиш нуқтасига етгандан сўнг унинг ўсиш даражаси пасайиб боради. Бундай ҳолат унумдорлигини пасайиш қонуни асосида белгиланади, яъни маҳсулотга бўлган талабни қондиришгача унумдорлик ўсиб боради ва ўз чегарасига келиши билан унумдорлик кўрсаткичи камая бошлайди.
Ишлаб чиқариш харажатларини муттасил камайтириб бориш корхона фойдалилигини оширишнинг асосий сабабидир. Ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришнинг асосий йўллари қуйидагилардир: фан-техника тараққиёти ютуқларини ишлаб чиқаришга татбиқ этиш, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишни, бошқаришни такомиллаштира бориш ва бошқалар.

•