Toshaliyeva O'g'ilxon

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

Hikoya qilib berishga o'rgatish va qayta hikoya qilishni o’rgatish 

metodikasi 

 

Reja: 

1. 

Hikoya haqida umumiy ma‟lumot 

2. 

Hikoya aytish metodikasi 

3. 

Hikoya qilib berishga o'rgatishda tarbiyachining kommunikativ mahorati 

4. 

Qayta hikoya qilishni o‟rgatish. 

5. 

Qayta hikoya qilish usullari. 

6. 

Qayta hikoya qilishni o‟rgatish mashg‟ulotlarini tashkil etish. 

Hikoya tuzish - hikoya qilib berishga nisbatan ancha murakkab faoliyatdir, 

chunki bolalarning o‟zi  ushbu  mavzu bo‟yicha  hikoya  mazmuni, uning nutqiy 

shaklini  tanlashlari,  uni  ketma-ket  (tarbiyachi  yoki  o‟z  rejasi  asosida)  bayon 

qilishlari zarur. 

Hikoyalar shakliga ko‟ra tavsifiy va syujetli bo‟lishi mumkin. 

Tavsiflash  -  narsa  yoki  hodisaning  o‟ziga  xos  belgilarini  bayon  qilishdir. 

Tavsiflash  qisqa  bo‟lishi  va  muayyan  tuzilma  asosida  tuzilishi  lozim:  dastlab 

narsaning nomi aytiladi, so‟ngra uning o‟ziga xos belgilari, uning qismlarining 

nimaga mo‟ljallanganligi va ular o‟rtasidagi o‟zaro bog‟liqlik hamda narsaning 

vazifasi  bayon  qilinadi.  Tavsifiy  hikoyalar  qiyosiy  (qarama-  qarshi  belgili 

hamda  hajmi,  rangi,  materiali,  qismlari,  shakliga  qarab  bosqichma-bosqich 

taqqoslanadigan  ikki  narsani  tavsiflash)  va  izoxlovchi  (mulohaza  yuritish, 

isbotlash  bilan  birgalikda  hikoya  qilish  va  aytilayotgan  harakatlarni  bajarib 

ko‟rsatish) bo‟lishi mumkin. 

Syujetli (bayoniy) hikoya - voqealarni biron-bir qahramon bilan birgalikda 

vaqt bo‟yicha ketma-ketlikda aytishdir. Bolalarga uni odatdagi tuzilma asosida 

tuzishni  o‟rgatish  zarur  -  dastlab  qahramonning  nomi  aytiladi,  ba‟zan  uning 

tashqi  ko‟rinishi  tavsiflanadi,  birinchi  voqea  bayon  qilinadi,  u  qachon  va 

qayerda  yuz  berganligi  tushuntiriladi,  so‟ngra  ikki-uch  lavxa  keltiriladi  va 

hikoya yakunlanadi. 

Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoyalarning uchta turini ko‟rsatish 

mumkin: 

- 

qabul  qilinishiga  qarab  aytiladigan  hikoyalar  (bolaning  hikoya 

paytida nimani ko‟rayotganligi haqida hikoya); 

---

- 

xotira  asosida  hikoya  qilish  (bola  hikoya  aytish  paytida  nimalarni 

qabul qilganligi haqida hikoya); 

- 

tasavvur asosida hikoya qilish (o‟ylab topilgan hikoya). 

Qabul  qilish  va  xotira  asosidagi  hikoyalar  faktli  materiallarga  asoslangan 

bo‟lib, bolalar faktlarni bayon qiladilar. 

Tasavvurga asoslangan hikoyalar ijod maxsuli bo‟lib, unda hikoyachi bola 

mavzuga  qarab  o‟z  tajribasining  shaklini  o‟zgartiradi  hamda  yangi  vaziyat  va 

obrazlar yaratadi. 

Bitta  mashg‟ulotda  bitta  fikrdagi  hikoyalar  turlarining  aralashib  ketishiga 

yo‟l qo‟yish mumkin: bola o‟yinchoqni tavsiflab (qabul qilish asosida hikoya) 

bo‟lganidan so‟ng uni qayerdan sotib olganligi yoki uni qanday qilib tuzatganini 

(xotira asosidagi hikoya) aytib berishi mumkin. 

YUqorida  sanab  o‟tilgan  barcha  hikoyalar  turlari  ta‟lim  maqsadlaridan 

kelib  chiqqan  holda  tavsiflash,  bayon  qilish  yoki  shunchaki  mulohaza  yuritish 

sifatida bajarilishi mumkin. 

Bolalarni hikoya qilishga xuddi suhbatga tayyorlagandek tayyorlash lozim: 

bolalar  hikoya  predmetini  butun  hayotiy  to‟liqlikda,  sezgilari  bilan  birgalikda 

(hajmi, shakli, rangi, xidi, ta‟mi, ovozi, harakat tusi va boshq.) o‟ziga tasavvur 

qilishi  zarur;  narsaning  barcha  belgilarini,  harakatlarini  va  ularning 

munosabatlarini  aytish  uchun  bolalarda  zahirada  so‟zlar,  grammatik  shakllar 

bo‟lishi lozim. Hikoya qilishni mashq qilishdan oldin leksik, grammatik (zarur 

xollarda  -  fonetik)  mashqlar  bajarilishi,  shuningdek,  suhbatlashishni  mashq 

qilish zarur. 

Hikoyaning  maxsus  vazifasi  (qayta  hikoya  qilish  vazifasi  kabi)  - 

monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. 

Tarbiyachi  hikoya  qilishni  o‟rgatishni  savollar  zanjiri  yordamida,  ya‟ni 

bolaning  bayon  qilish,  tavsiflash  yoki  mulohaza  yuritishda  mantiqqa  amal 

qilishni ko‟zda tutuvchi reja yordamida amalga oshiradi. 

Hikoya rejasi oddiy bo‟lishi, ya‟ni bir chiziqdagi savollar zanjiri shaklida 

yoki murakkab, ya‟ni keng tarmoqlangan qo‟shimcha (aytib turuvchi yoki faqat 

yo‟naltiruvchi) savollar zanjiri shaklida bo‟lishi mumkin. 

Turli yosh guruhlaridagi bolalar bilan mashg‟ulotlar turlicha o‟tkaziladi va 

ushbu mashg‟ulotlarda bolalarga qo‟yiladigan talablar ham turlicha bo‟ladi. 

Hikoyaga  oid  mashg‟ulotlarda  doimo  taniqli  she‟rlar,  ertaklar,  maqollar, 

topishmoqlarni  esga  olish  maqsadga  muvofiqdir:  bu  bolalarning  emotsional 

kayfiyatini ko‟taradi va ularning hikoyalarini yanada ifodali qiladi. 

Monologik  nutqqa  oid  mashg‟ulotlarni  real  ob‟ektlarga  (quyoncha) 

---

tayanish  usullari  yordamida  va  real  narsalarni  eslash  (farrosh  mexnati  haqida 

hikoya) asosida o‟tkazish maqsadga muvofiqdir. 

Bolalar 

suratlarga 

qarab 

hikoya 

qilishni 

tegishli 

suratlarni 

(harakatlanadigan  yoki  harakatlanmaydigan)  ko‟rib  chiqish  jarayonida 

o‟rganadilar. 

Statik  suratlar  -  bu  tavsiflash  uchun  didaktik  materiallardir:  ularda 

tasvirlangan narsalar yoki harakatlar haqida hikoya qilish bir vaqt rejasida olib 

boriladi. 

Harakatlanadigan  suratlar  -  (bosmaxonada  chop  etilgan  turkum  suratlar, 

diafilmlar, diapozitivlar va boshq.)  - bayon qilish uchun didaktikmateriallardir: 

ularda  tasvirlangan  narsalar  yoki  harakatlar  bir-biridan  keyin  keladigan 

vaziyatlardan iboratdir. 

Mulohaza yuritish uchun materialni har qanday surat berishi mumkin, faqat 

buning uchun “nima uchun?” (u yoki bu voqea, harakat yuz berdi) yoki “qanday 

vaziyatda?” (narsa u yoki bu belgiga ega bo‟ladimi-yo‟qmi?) degan savol to‟g‟ri 

qo‟yilsa bo‟ldi. 

Bolalar tarbiyasi mavzusiga oid statik suratlardan didaktik material sifatida 

foydalaniladi:  ular  oson  kompozitsiyaga  ega  bo‟lib,  ularda  ayrim  ob‟ektlarni 

ajratib  ko‟rsatish,  ularning  o‟zaro  munosabatini  aniqlash  ham  osondir  (“Biz 

o‟ynayapmiz”, “Uy xayvonlari”, “YOvvoyi xayvonlar”, “Yil fasllari” va boshq.). 

Harakatlanadigan  suratlar  bilan  ishlash  metodikasi  kitobning  o‟z  shakli 

bilan  belgilanadi.  Bolalarga  yaxshi  tanish  bo‟lgan  ertaklar  va  hikoyalarga 

ishlangan  diafilmlar  va  diapozitivlar  bolalarga  monologik  nutqni  o‟rgatish 

uchun  ayniqsa,  juda  qulaydir.  Dastlab  bolalar  ularni  ko‟p  marta  tomosha 

qiladilar,  uning  titrlari  o‟qib  chiqiladi  (pedagog  yoki  ota-ona  tomonidan), 

so‟ngra titrlarni o‟qishdan bolalarning kadrlarda tasvirlangan lavxalarni hikoya 

qilib berishiga o‟tiladi. 

Monologga o‟rgatish jarayoni (bayon qilish, tavsiflash, mulohaza yuritish) 

shundan  iboratki,  tarbiyachi  o‟z  rejasi  (savollar  zanjri)  asosida  birinchidan, 

bolaga  mavzudan  chiqib  ketmaslikka,  voqealarni  mantiqiy  ketma-ketlikda 

bayon  qilishga  yordam  beradi,  ikkinchidan,  hikoyachi  nutqining  emotsional 

ifodaliligi  haqida  qayg‟uradi  va  ushbu  mavzu  uchun  mos  keladigan  she‟rlar, 

ertaklar, topishmoqlar, yozuvchilar hikoyalari parchalarini taklif qiladi. 

Bolalarning tasavvur asosidagi og‟zaki to‟qima hikoyalari monologik nutq 

turlaridan  biri  hisoblanadi.  Xayolparast  bolalar  suratlarning  boshlanishi  yoki 

nihoyasini  ishtiyoq  bilan  o‟ylab  topadilar,  ya‟ni  suratlarda  tasvirlangan 

voqealardan  oldin  yuz  berishi  mumkin  bo‟lgan  voqealarni  yoki  suratda 

---

tasvirlangan voqealardan keyin yuz berishi mumkin bo‟lgan voqealarni o‟zlari 

to‟qiydilar; tanish ertaklar yoki hikoyalar mavzusida kontaminatsiya

1

  tuzadilar, 

qahramon nomidan (1 -shaxs nomidan hikoya qilish) hikoya qiladilar, unda yil 

faslini o‟zgartiradilar va x.k.; o‟zlari ertak hamda hikoyalar to‟qiydilar. 

Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin: 

- 

suratlar asosida ijodiy to‟qima; 

- 

badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar; 

- 

ertaklar, hikoyalarni erkin to‟qish. 

Surat  asosida  ijodiy  to‟qishni  maktabgacha  katta  yoshdagi  bolalar  bilan 

amalga  oshirish  tavsiya  etiladi.  Hikoya  suratda  tasvirlangan  har  qanday  narsa 

haqida bo‟lishi mumkin. 

Badiiy  asarlar  mavzusidagi  kontaminatsiyalar. Bolalar  katta ishtiyoq bilan 

o‟zlarini  o‟z  sevimli  qahramoni  (qahramonlari)  tushib  qolgan  vaziyatlarga 

qo‟yib  ko‟radilar,  uning  harakatlarini  o‟zlashtiradilar,  muallifni  “tuzatadilar», 

asar  qahramonlarining  muayyan  vaziyatlardagi  sarguzashtlarini  ijodiy  jihatdan 

qayta  hazm  qiladilar.  Bolalarning  ushbu  xususiyatidan  eng  avvalo,  ularda 

oliyjanob  harakter  qirralarini  tarbiyalashda  foydalanish  zarur.  Nutqni 

rivojlantirish  uchun  -  monologni  o‟rgatish:  tarbiyachi  yoki  ota-onalardan 

birortasining  iltimosi  bilan  rag‟batlantirilgan  bolalar  ishtiyoq  bilan  xayol  sura 

boshlaydilar, o‟zlarini badiiy asarning biron-bir qahramoni (ijobiy yoki salbiy) 

sifatida tasavvur qiladilar. 

Yaxshilik  va  go‟zallikka  qarama-qarshi  qo‟yilgan  ertakdagi  hamda  real 

hayotdagi yomonlik va badbasharalik obrazlari ham tarbiyaviy jihatdan muhim 

ahamiyatga egadir. 

Hikoya to‟qish - kombinatsiyani o‟rgatish metodikasi quyidagicha: bolaga 

ertak yoki hikoyaning muayyan lavxasini bu xuddi uning o‟zi bilan yuz bergani 

kabi o‟z  nomidan  aytib  berish  taklif qilinadi.  Pedagog  «to‟qish»ning  borishini 

hamdardlik  bilan  kuzatib  boradi,  o‟zini  bolaning  har  so‟ziga  ishonayotgandek 

qilib  ko‟rsatadi,  ayni  paytda  bolaning  nutqini  kuzatib  boradi,  uning  nutqidagi 

kamchiliklarni unga xalaqit bermasdan tuzatib boradi. Asarni tanlashda pedagog 

uning  bola  asar  qahramonlarining  ijobiy  xususiyatlaridan  namuna  oladigan 

darajada munosib bo‟lishiga alohida e‟tibor qaratishi lozim. Zero, ushbu yoshda 

bolaning o‟rganganlari butun umrga muxrlanib qoladi. 

Erkin to‟qish shundan iboratki, bunda bolaga ertak yoki «bo‟lishi mumkin 

                                           

1 

Kontaminatsiya (lotincha Contaminatio - to qnashish, o’rnini almashtirish; matn usuli, bir asarning turli tahrirdagi qismlarini birlashtirish), BSE, 622-bet, 4- nashri, M., 

1987. 

---

bo‟lmagan»  loflarni  to‟qish  uchun  to‟liq  erkinlik  beriladi.  To‟qishga  ataylab 

o‟rgatilmaydi, ammo erkin (mustaqil) ijod qilish qobiliyati maktabgacha ta‟lim 

muassasasida  va  uyda  bola  nutqini  rivojlantirish  ishlarining  butun  tizimi 

doirasida  tarbiyalab  boriladi.  Bola  nutqiy  jihatdan  qanchalik  yaxshi 

tayyorlangan  bo‟lsa,  undagi  tasavvur  va  ijodiy  qobiliyat  shunchalik  yaxshi 

rivojlanadi. 

Leksikasi  boy,  grammatik  to‟g‟ri  bo‟lgan,  eng  asosiysi  -  mantiqiy  va 

ifodali mustaqil ijod qilish olti-etti yoshli bolalarning qo‟lidan keladi. Bungacha 

ularning  to‟qimalari  -  o‟zlariga  tanish  bo‟lgan  badiiy  asarlarning  mantiqiy 

jihatdan bir-biri bilan bog‟liq bo‟lmagan so‟zlar to‟plamidan iborat bo‟ladi. 

Kichik  yoshdagi  bolalarning  hikoya  to‟qishga  qodir  emasliklarini 

me‟yordan  chekinish,  deb  hisoblamaslik  lozim.  Bu  tabiiy  bo‟lib,  bolalarning 

nutqi  va  fikrlash  darajasi  hali  hikoya  to‟qish  uchun  yetarli  emasligi  bilan 

izoxlanadi. 

Qayta  hikoya  qilishni  mashq  qilishni  hikoya  to‟qish  borasidagi 

tayyorgarlik ishi hisoblanadi. 

Ravon  nutqni  (hikoya  qilishni)  rivojlantirishning  asosiy  sharti  kattalar  va 

bolaning birgalikdagi so‟z ijodkorligi hisoblanadi. YUqorida qayd etilganidek, 

hatto  besh  yoshli  bolalar  ham  tanish  ertaklarni,  to‟qima  voqealarini  hikoya 

qilishga,  o‟z  shaxsiy  tajribasidan  kelib  chiqib  hikoya  qilishga  qiziqa 

boshlaydilar.  Katta  odam  yo‟naltiruvchi  va  aniqlashtiruvchi  savollar  berish, 

o‟zining  qiziqayotganligini  bildirish,  o‟yin  vaziyatlarini  hosil  qilish 

(o‟yinchoqlar,  rasmlar  to‟plami,  qo‟g‟irchoq  teatri  qahramonlari  yordamida) 

bola  tashabbusini  qo‟llab-  quvvatlashi  zarur.  Pedagogning  hikoya  mavzusini, 

voqealar  rivojini,  voqealarning  extimoliy  yakunini,  so‟z  shaklini  aytib  berishi 

birgalikdagi so‟z ijodkorligi uchun katta ahamiyatga egadir. Birgalikda hikoya 

qilib  berish  dastlab  dialog  ko‟rinishiga  ega  bo‟ladi,  bunda  katta  odam  savol 

beradi, bola javob beradi, katta odam gapni boshlaydi, bola esa uni nihoyasiga 

yetkazadi.  Bunday  dialogdan  -  monolog  nutqi  tug‟iladi.  Keyinchalik  bola 

monologi  asosida  bolalarning  birgalikdagi  ijodkorligi  boshlanadi,  u  kattaning 

bola  bilan  dialogi  shaklini  takrorlaydi.  Birgalikda  hikoya  qilish  uchun  yaxshi 

asos  rasmlar  turkumi  bilan  ishlashda,  rollarga  bo‟linib  hikoya  qilib  berishda, 

o‟yin sahnalashtirishlarda yaratiladi. 

Maktabgacha katta yosh - bolaning nutqni o‟rganishga qizg‟in kirishish, til 

voqeligini eng oddiy tarzda anglash davridir. Maktabgacha yoshdagi bolaning til 

sohasidagi  boy  tajribasi,  aniq,  obrazli  so‟zda  ifodalangan  yorqin  taassurotlari, 

kechinmalari uning til va nutq sohasidagi mustaqil faoliyatining muhim shartidir. 

---

Muammoli  nutq  holatlari  fonetik,  leksik  va  grammatik  mazmundagi  turli 

so‟zli didaktik o‟yinlarda modellashtiriladi. SHuning uchun maktabgacha ta‟lim 

muassasalarida  didaktik  o‟yinlarni  tashkil  qilishni  bolalarda  so‟zga  nisbatan 

lingvistik  munosabatni  rivojlantirishning  asosiy  sharti  sifatida  ko‟rib  chiqish 

mumkin. 

Leksik  mazmundagi  o‟yinlar  va  mashqlar  nutqning  mazmun  jihatini 

rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. Ularda turli buyumlar va ob‟ektlarni 

qiyoslash,  ularning  turli  umumiy  xususiyatlari  va  vazifalarini  ajratish  muhim 

ahamiyatga egadir. 

Real  ob‟ektlar  (o‟yinchoqlar,  rasmlar,  kiyimlar,  mebellar  va  x.)  ham  va 

tasavvur qilinadigan vaziyatlar (quvnoq va ma‟yus ayiqcha, ertagi va kechki ob-

havo,  qahramonning  voqea  boshidagi  va  uning  yakunidagi  kayfiyati)  ham 

taqqoslanishi  mumkin.  Hikoyani  boshlashdan  oldingi  lug‟at  mashqlari  bolalar 

ravon  nutqining  aniq  va  obrazli  so‟zlar  hamda  iboralar  bilan  boyitilishiga 

yordam beradi. 

Turli  toifadagi  so‟zli  o‟yinlar,  mashqlar,  muammoli  vaziyatlarning  o‟zaro 

bog‟liqligi,  ularning  asta-sekin  murakkablashuvi,  muammoli  nutq  vazifalarini 

muntazam  ravishda  qo‟yib  borish-to‟laqonli  nutqiy  rivojlantirishning  muhim 

sharti  hisoblanadi.  Bolalar  tili  va  ularning  ravon  nutqini  rivojlantirishga  doir 

doimiy ishlarning maqbul shakli maxsus nutq mashg‟ulotlari hisoblanadi, unda 

nutqni  rivojlantirishga  oid  vazifalar  yalpi  tarzda  va  o‟zaro  bog‟liqlikda  xal 

etiladi. 

Qayta hikoya qilish — hikoya qilishning birinchi turi hisoblanadi. Qayta 

hikoya  qilish  tinglangan  badiiy  asarlarni  m  a'noli  og„zaki  nutqda  takroriy 

aytishdir.  Qayta  hikoya  qilish  bolalar  badiiy  nutqining  rivojlanishiga, 

emotsional  va  obrazli  so„zlami  tanlashga  o  „rgatadi,  jonli  so„zni  cgallashga 

yordam  bcradi,  asarni  tinglay  bilish,  uning  mazmunini  tushunish  ko'nikmasini 

o„stiradi,  ularni  bayon  qilishdagi  izchillikni,  muallifning  ifoda  usulini  eslab 

qolishga,  asarni  tushunib,  jamoa  oldida  og'zaki  aytib  bera  olish  malakasini 

shakllantiradi. 

Qayta  hikoya  qilishga  o  krgatish  saniarali  boiishi  uchun,  eng  avvalo,  qayta 

hikoya  qilish  uchun  matnlarni  to‟g‟ri  tanlash  lozim.  Har  bir  asar  bolalarda 

jamiyatimiz uchun zarur bo‟lgan sifatlarni tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak. 

Qayta  hikoya  qilish  uchun  asar  tanlanganda  quyidagi  talablarga  amal  qilish 

kerak:  yuqori  badiiy  qimmatga,  g‟oyaviy  -mantiqiy  yo„nalishga  ega  bo‟lishi, 

jo‟shqinligi,  fikrning  yangiligi  va  bayonning  obrazliligi,  voqealarning  ketma-

ketliligi, mazmunining qiziqarliligi. Shu bilan bir qatorda, badiiy asarning hajmi 

---

va uning bola yoshiga mos kclishini ham hisobga olish muhim ahamiyatga ega. 

Ushbu  talablarga  xalq  ertaklari,  hajmi  uncha  katta  bo'lmagan  hikoyalar  misol 

bo‟la  olishi  mumkin.  Shuningdek,  dasturda  bolalarning  qayta  hikoyalariga  bir 

qancha talablar qo‟yilgan: 

1) 

Ma‟nosiga tushungan holda, ya‟ni matnni to‟liq tushunib hikoya qilish; 

2) 

  Asarni  to‟liq  bayon  etish,  ya‟ni  asardagi  muhim  joylarini  tashlab 

ketmasdan bayon etish; 

3) 

izchillik (ketma-ketlik) bilan hikoya qilish; 

4) 

muallif  matnidagi  lug„atlardan  va  iboralardan  foydalanish,  ayrim 

so„zlarni ularning sinonimlari bilan almashtirish; 

5) 

to„g„ri ohangdan foydalanish, uzoq pauzalarning bo'lmasligi; 

6) 

  og„zaki  nutq  madaniyatiga  e'tibor  berish:  qayta  hikoya  qilayotganda 

gavdani  to‟g„ri  tutish,  tinch  turish,  tinglovchilarga  murojaat  qilish,  nutqning 

intonatsion  ma‟nodorligidan  (ifodaliligidan)  foydalanish,  yetarlicha  baland 

ovozda tovushlarni aniq talaffuz etish. 

Ushbu  talablarning  barchasi  bir-biri  bilan  uzviy  ravishda  bog„liq  bo'lib  , 

bulardan birortasini ham e'tibord an chetda qoldirish mumkin emas.