Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

Monogenidozlar
Monogenidozlar va ularni qo‘zg‘atuvchilari. 
Monogeni- 
dozlarni keltirib chiqaradigan parazitlar nihoyatda xilma-xil 
tuzilishga eaga boiib, ular yassi chuvalchanglar hisoblanadi. 
Monogeniyalar - daktilogirus, girotaktilogirus va boshqalar kiradi. 
Ularning tanasi yelkadan qorin tomoniga qarab yassilangan, oldingi 
uchi ingichkaroq, keyingi qismi esa bir oz kengroqdir. Voyaga 
yetganlari 6 - 8 mm uzunlikda boiadi. Ularning yopishish organi -
diskasi tananing keyingi uchida boiib, unda 6 ta so‘rg‘ich va 2 ta 
katta ilmoq mavjud. Bulardan tashqari diskda 16 ta kichik ilmoqlari 
ham bor. Ularning 6 tasi bitta so‘rg‘ ictming markazida joylashgan.
Monogenidoz qo‘zg'atuvchilarining ayrim vakillarini tuzilishi 
tana qoplagichi hamma so‘rg‘ichlilarga xos boigan tegumentdan 
iborat. Ovqat hazm qilish sistemasi _tananing oldingi tomonida 
joylashgan o g iz teshigidaii boshlanadi. Undan keyingi muskullik 
halqum qizilo'ngachga ochilib, shoxlangan, lekin uchlari berk 
«ko‘richak» bilan tugallanadi. Ayirish sistemasi protonefridiylardan 
iborat boiib, ularning asosiy ayirish naychalari chuvalchangning 
bosh tomonidan tashqariga ochiladi. Nerv sistemasi bir juft bosh 
nerv gangliyasidan va ulardan tarqaluvchi 3-4 juft nerv tolalaridan 
iboratdir.
Rivojlanish sikli. 
Jinsiy organlar sistemasi germofrodit. 0 ‘z 
taraqqiyotini xo‘jayin almashtirmasdan o ‘tkazadi, faqat bir 
organizmning o ‘zida yashash joyinigina o‘zgartiradi. Baqa ko‘p 
so‘rg‘ichlisining lichinkalari itbaliqlarining jabrasida, voyaga 
yetganlari esa baqaning siydik pufagida parazitlik qiladi. Bahor
117

---

paytiari baqa suv hayotiga o‘tganida bu parazitlar ham tuxum qo‘ya 
boshlaydi. Tuxumdan usti kiprikchalar bilan qoplangan kichik 
lichinkalar chiqadi. Ularda so‘rg‘ichlar bolm asa ham 36 ta 
ilmoqcha bo‘ladi. Ular oldin suvda erkincha suzib yuradi, keyin esa 
itbaliqlaming jabralariga yopishib oladi. Bunday lichinkalarda 2 ta 
yirik ilmoqlar hosil bo'ladi va asta-sekin so‘rg‘ichlari ham rivojlana 
boshlaydi. Itbaliqlaming jabrasida ular voyaga yetib tuxum qo‘yadi. 
Tuxumlardan ikkinchi avlod lichinkalar rivojlana boshlaydi lekin 
ular itbaliqlaming jabrasida voyaga yetishga ulgurmaydi, Bu vaqtga 
kelib itbaliq baqaga aylana boshlaydi, uning jabra tishiklari bitib 
ketadi.
Ammo ko‘p so‘rg‘ ichlining bunday lichinkalari nobud bo‘lib 
ketmaydi, ular xo‘jayin tanasining ustki qismi orqali kloakasiga, 
keyin esa siydik pufagiga o‘tib oladi. Ulaming taraqqiyoti baqa 
taraqqiyotining faqat uchinchi yilidagina tugallanib voyaga yetadi. 
Bu hodisa baqa ko‘p so‘rg‘ichlisining rivojlanish davrida ektopa- 
razitlikdan endoparazitlikka o ‘tishni ko‘rsatuvchi dalildir. Baqa ko‘p 
so‘rg‘ichlisi ko‘payishining xarakterli xususiyatlaridan biri, uning 
taraqqiyotining xo‘jayin (baqa) taraqqiyoti bilan uzviy ravishda 
bog‘liqligidadir va shu bilan u boshqa ko‘p so‘rg’ichlilardan farq 
qiladi.