Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

sabablari. 
Y ailigianish sabablari nihoyatda 
xilma-xil.
22

---

Y alligianish reaksiyasi endogen va ekzogen omillarning 
birgalikdagi ta ’siri natijasida namoyon b o ia d i. Ekzogen omillarga 
mexanik (lat yeyish, yaralanish), fizik (kuyish va sovuq olish), 
kimyoviy (kuchli kislota yoki ishqorlar) va biologik agentlar 
(patogen mikroblar, viruslar, zamburug‘lar, protozoalar, gelmintlar, 
kana va boshqa hasharotlar) ning ta ’siri kiradi. Endogen omillarga 
esa to ‘qimalarda qon almashinuvinmg buzilishi, patologik moddalar 
almashinuvida hosil bo‘ladigan metobolitlar, nerv tropikasining 
buzilishi va o ‘zgarishlar kiradi.
Yallig‘lanish belgilari. 
YalligMangan to‘qimamng asosiy 
belgilari quyidagilardan iborat:
1. Qizaradi - bunda yallig‘langan to‘qimadagi qon tomirlari 
turli hajmda kengayadi, bu arterial qonning qancha miqdorda 
kelishiga bog‘liq.
2. Qavaradi - bunda yalligiangan to‘qimadagi qon tomirlari 
kengayadi, to'qim a oraligiga ekssudat va leykotsitlar to ‘planadi.
3. Harorat ko‘tariladi - bunda ichki organlardan ko‘p qon keladi 
va yallig‘langan joyda moddalar almashinuvinmg tezlashishi tufayli 
u yeming issiqlik darajasi ko‘tariladi.
4. Og‘riydi - bu yalligiangan to ‘qima orasida ekssudatlar 
to'planib qolishi tufayli nerv tolalarining mexanik bosilishi shuning- 
dek moddalar almashganda hosil bo‘lgan zararli moddalarning 
ta ’siri natijasida paydo bo‘ladi.
Immunitet
Immunitet. 
Immunitet tushunchasi 
orqali 
organizmning 
kasallik qo‘zg‘atuvchilariga va kasalliklarga qarshilik ko‘rsatish 
xususiyati belgilanadi! Kelib chiqishi va yuzaga chiqish xususiyat- 
lariga ko‘ra immunitet tug‘ma (tabiiy) va orttirilgan immunitetlarga 
boiinadi.
Tug‘ma immunitetda hayvonlar kasallikka tug‘ilgan davrdan 
boshlab yoki m a’lum bir yoshdan keyin qarshilik ko‘rsatish 
xususiyatiga ega hisoblanadi. Tug‘ma immunitet m a’lum bir turdagi
2.3

---

hayvonlar xususiyatlari bilan bevosita b o g iiq hisoblanib, 
shu 
sababli bu turdagi immunitet ayrim holatlarda turga oid immunitet 
ham deb nomlanadi. Bu ko‘rinishdagi spetsifiklik sabablari parazit- 
ning xo‘jayin organizmida moslashish (adaptatsiya) xususiyatlarini 
belgilab beradi. Parazitlarda m a’luin bir xo‘jayinlarga nisbatan bitta 
tur yoki bir necha turda tabiiy tanlanish orqali moslashish 
xususiyatlarining yuqori darajada yuzaga kelishi natijasida ushbu 
parazitlarning 
boshqa 
turlarga 
nisbatan 
moslashuvchanligini 
chegaralaydi va uning xo‘jayinlari doirasini belgilab beradi.
Ayrim turdagi parazitlarda zararlantirish xususiyatiga ega 
bo‘lmaslik holatlari bevosita ushbu parazitlarning morfologik 
xususiyatlariga b o g iiq holatda xo‘jayinlari tanasida yashash 
muhitiga moslashish xususiyatlari bilan izohlanadi. Masalan, ushbu 
ko‘rinishda morfologik jihatdan adaptatsiya mexanizmlarinmg qaror 
topishiga zuluk 
(Hemibdella soleae)
turining faqat kambala 
(qalqonbaliq) b alig i 
Soleg
turida parazitiik qilishini ko‘rsatib o ‘tish 
mumkin. Bunda ushbu parazit zuluklaming orqa yopishish 
so‘rg ‘ichlari faqat 
Solea
turiga mansub baliqlarda kuzatiluvchi 
ktenoid tangachalar oicham lariga mos keladi va bunda ushbu zuluk 
tun boshqa baliqlar va hatto boshqa turdagi kambala baliqiarida 
parazitiik qilish imkoniyatlari cheklangan.
Biroq, ko‘pgina holatlarda parazitlarning xo‘jayin tanasiga 
moslashish mexanizmlarida fizik - kimyoviy, biokimyoviy va fizio­
logik jihatlar katta ahamiyatga ega boiishi kuzatiladi. B.Ye.Bixovs- 
kiy (1933) tomonidan aniqlanishicha, so‘rg‘ichli