Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

YalligUanish
Yallig‘lanish 
- kasallik qo‘zg‘atuvchi zararli omillar (fizik, 
kimyoviy, biologik) ta ’siriga qarshi oi^anizmning murakkab ma- 
halliy nomaxsus himoya reaksiyasi. Shikastlangan soha yalligianish 
reaksiyasi tufayli organizmning sogiom to‘qimalaridan ajralib
20

---

qoladi; u joyga qondan immun hujayralar kelib, ular har xil 
destruktiv samaralarni rivojlantiradi. Arteriyalar va kapillarlarning 
qon bilan to ‘lishi yalligianish o ‘chog‘ida qizarish va giperter- 
miyaga, tomirlar o‘tkazuvchanligining oshishi, shish va og‘riqqa 
(nerv oxiriga bosim boiganligi hisobiga) sabab boiadi, Leykotsitlar 
migratsiyasi (birinchi navbatda, neytrofillarning) va ularning faolla- 
shishi atrofdagi to 4qimalaming sitolizi va yiring hosil boiishiga olib 
keladi. Y alligianish o‘choklari zararli omilni bostiruvchi asosiy 
mexanizmlarga fagotsitoz, hujayradan tashqari sitoliz, nomaxsus 
kontaktli killing hamda komplement tizimining sitolitik reaksiyalari 
hisoblangan gumoral reaksiyalar kiradi. Shu bilan bir vaqtda yallig‘- 
lanish mahalliy va umumiy immunitetining rivojlanishiga turtki 
b o iad i.
Y alligianish - to ‘qimalar shikastlanishiga javoban qon va limfa 
tomirlari (mikrotsirkulatsiya o‘zani), qon, nerv, biriktiruvchi to ‘qi- 
malarning hamisha bir tarzda rivojlanadigan alteratsiya, ekssu- 
datsiya va proliferatsiyasi bilan kechadigari tipik patologik jara- 
yondir. Y alligianish birinchi navbatda mahalliy patologik jarayon 
b o iib , keyinchalik u yoki bu darajada butun organizmning, avvalo 
uning immun, endokrin va nerv sistemasini jalb etilishi bilan davom 
etadi,
Y alligianish eng ko‘p va keng tarqalgan patologik jarayon- 
lardan biri b o iib , ko‘pchilik kasalliklaming asosini tashkil etadi. 
Masalan, klinik ko‘rinishlari har xil b o ig an otit, konyunktivit, 
appenditsit, endokardit, stomatit, gastrit, gepatit, nefrit kabi barcha 
kasalliklaming negizida yalligianish yotadi. Y alligianish hayvonot 
olamining barcha turlari orasida uchraydi. Hay von organizmi qan- 
chalik takomillashgan b o isa , 
yalligianish 
ham 
shunchalik 
murakkab kechadi.
Yalligianish tibbiyot va veterinariyaning eng muhim muam- 
molaridan biri b oiib, deyarli uning barcha sohalari tomonidan 
qoilaniladigan usullar bilangina' farq qiladigan tarzda o‘rganiladi. 
Masalan, terapevt bemorda o‘pkadagi yalligianish jarayoni (pnev- 
moniya) ni kuzatsa, patanatom murdani yorib undagi morfologik,
21

---

patfiziolog klinik funksional o‘zgarishlami va hayvonlarda yallig‘- 
lanish modellarini chaqirib, undagi barcha o ‘zgarishlar dinamikasini 
hamda 
eksperimental 
davolashga 
oid 
masalalami 
o‘rganadi. 
Chunonchi, Virxovning shogirdi Kongeym (1867 y.) birinchi b o iib
yailigianish jarayonidagi qon torair o ‘zgarishlarini baqaning, ichak 
tutqichida o‘rgangan va ular bosqichlarining (giperemiyadan to 
stazgacha) tafsilotini bergan. Kongeym yaratgan model («Kongeym 
tajribasi») hozirgi vaqtgacha talabalar bilan amaliy mashg‘ulotlar, 
shuningdek turii ilmiy tadqiqotlar maqsadida keng qo‘llaniladi.
Y ailigianish jarayonini o‘rganishda biokimyoviy usullami 
q o ilash muhim bosqich hisoblanadi, chunonchi Menkin (1948 y.) 
bunday usullami birinchi b o iib qo‘Hagan olimlar qatoriga kiradi. 
Hozirgi kunda bir qancha biologik faol moddalar - yailigianish 
mediatorfart ajratib olingan va mukammal o ‘rganilgan. Elektron 
mikroskop, ultrasentrifuga yorciamida va boshqa usullar orqali 
biologik membranalar o ‘rganilib,J yalligianishda shishning va 
leykotsitlaming tomir devoridan o ‘tish mexanizmlari hamda boshqa 
reaksivalar o ‘rganilgan va h.k. Ushbu yalligianishning etiologiyasi, 
patogenetik mexanizmlari uni davolash choralarini ishlab chiqishda, 
turli hayvonlarda o ‘tkaziladigan eksperimental tadqiqotlaming 
klinika, ya’ni amaliy meditsina uchun ahamiyati nihoyatda kattadir.
Y ailigianish organizmning ilk reaksiyalaridan biri hisoblanib, 
u 
organizmni yot jismlardan himoya qilish yoki parchalangan o‘z 
hujayralaridan tozalash kabi vazifalarni bajaradi.
Y ailigianish uchta muhim tarkib (komponentii: alteratsiya (hu­
jayra va to ‘qimalaming shikastlanishigacha b o ig a n o ‘zgarishlari), 
eksudatsiya (suyuqlik va qon hujayralarining tomirlaridan chiqishi) 
va proliferatsiya (hujayralarning ko'payishi va to‘qimalaming o‘sib 
ketishi) dan tashkil topgan. Y ailigianish reaksiyalarining har 
qanday ko‘rinishlarida bu uch komponent, albatta, mavjud b oiad i. 
Ulardan qaysi birining ustunligiga ko‘ra, yalligianishning uchta 
asosiy - alterativ, ekssudativ va prolifertiv shakli farq qilinadi.
Y ailigianish