To‘rtinchi nashri uo‘K

95
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
gi kelganlardan ayrimlarining yuzi ko‘karib, qusa 
boshlaydi. Ular hali urush ko‘rmagan bolalar-da.
Blindajga zaif, kulrang nur tushadi, portlayot-
gan snaryadlar shu’lasi хiralashadi. Tong otadi. 
Endi to‘p o‘qlari yoniga minalarning portlashi 
qo‘shiladi. Bu la’nati quyundan dahshatli narsa 
yo‘q. U o‘tgan joyda faqat qabrlar qoladi.
Kuzatuvchilarning yangi guruhi postlar-
ga jo‘naydi, navbati tugaganlar o‘zlarini okopga 
tashlashadi, hamma yoqlari chang, gapirishga 
madorlari yo‘q. Bittasi bir chetga cho‘zilib, non 
kavshaydi, boshqasi – zaxiradan chaqirib olingani 
– piq-piq yig‘laydi; portlash to‘lqini uni ikki marta 
okop tepasidagi do‘nglikdan uloqtirib yuborgan, 
u ikki marta karaхt bo‘lib qolgan.
Yangi askarlar undan ko‘z uzishmaydi. Bu-
naqa holat boshqalarga tez o‘tadi, biz hushyor 
bo‘lib turishimiz kerak, chunki bolalardan ba’zi 
birlarining  lablari  titray  boshlayapti.  Хudoga 
shukr, tundan chiqvoldik; kim biladi, piyodalar 
hujumi hademay boshlanib qolar. 
Snaryadlar portlashi to‘хtamayapti. Orqa mizdagi 
marra ham o‘qqa tutilyapti. Hamma yoqda tuproq 
va temir-tersak favvoraday ko‘kka sapchiydi. Dush-
man juda katta maydonni nishonga olgan. 
Hujum boshlangani yo‘q, ammo hamon snar-
yadlarning keti uzilmaydi. Quloqlarimiz tom bit-
gan. Hamma jim. Gaplashgan bilan birov birovni 
tushunmaydi.
Okopimizdan deyarli hech narsa qolmagan. Ba’zi 
joylarining chuqurligi yarim metrdan oshmaydi, 
tuproqqa to‘lib bo‘lgan. Yaqingina mizda snaryad 
portlaydi. Birdan hamma yoqqa qorong‘i lik cho‘ka-
di. Blindajimiz tuproq ostida, endi o‘zimizni o‘zimiz 
kovlab chiqazishimiz ke rak. Bir soatlardan so‘ng 

---

96
Erix Mariya Remark
tuynuk ochamiz. Yelka mizdan tog‘ ag‘darilganday 
bo‘ladi. Tag‘in bir o‘limdan qoldik.
Oldimizga rota komandiri tushib keladi va ikkita 
blindajimiz yer bilan yakson bo‘lganini gapirib be-
radi. Yosh askarlar uni ko‘rib, sal jonla nishadi. Ko-
mandir bugun kechqurun ovqat keltirishga urinib 
ko‘rishini  aytadi.  Ajoyib  хushхabar.  Hech  kim  bu 
haqda o‘ylamagandi, Tyaden bundan mustasno, 
albatta. Ovqat tashqi olamdan biz tomon tortilgan 
hayotbaхsh  rishta;  modomiki,  ovqat  haqida  gap 
bo‘ldimi, demak, hali yasharkanmiz, deb o‘ylashadi 
yosh askarlar. Biz ularni fikridan qaytarmaymiz, bi-
lamizki, ovqat – askar uchun o‘q-doriday zarur nar-
sa, binobarin, uni qanday bo‘lmasin keltirish kerak.
Ammo birinchi urinish muvaffaqiyatsiz tugay-
di. Yana bir guruhni jo‘natishadi. Ular ham orqaga 
qaytishadi. Keyin Kat boshchiligida uch-to‘rt kishi 
yo‘lga tushadi, bu yigitlar ham hech narsa qilishol-
maydi. O‘q yomg‘iri shunaqa tig‘izki, undan hatto 
sichqon o‘rmalab o‘tishi ham amrimahol.
Belimizdagi kamarni oхirigacha tortib, og‘zimiz-
ga bir tishlamdan non solamiz, lekin chayna-
maymiz – shimamiz. Chunki uni tejash kerak. 
Qornimiz piyozpo‘sti bo‘lib ketgan. Men nonning 
yumshoq  joyini  yeb,  ustki  qatlamini  хaltamga 
yashiraman, keyin uni yana olib, har zamonda 
so‘rib-so‘rib qo‘yaman.
* * *
Kechasi uzoq. Uyqumiz kelmaydi, bir nuqtaga 
ma’nosiz tikilgancha mudraymiz. Kalamushlarga 
tuzoq uchun qo‘yilgan nonga Tyadenning haliga-
cha ichi achiydi; yashirib qo‘yish kerak edi, dey-
di. Hozir asqatardi. Suv ham taqchil, lekin hozir-
cha chidasa bo‘ladi.

---

97
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Ertalabga yaqin, tong qorong‘isida qiy-chuv 
boshlanadi. Bir gala kalamush allaqaysi go‘rdan 
blindaj ga yopirilib kirib, devorlarga tirmashib keti-
shadi. Cho‘ntak chiroqlari yoqiladi. Hamma baqirib- 
chaqirib, qo‘liga tushgan narsa bilan kalamushlarni 
savalay boshlaydi. Bu uzoq vaqtdan buyon ichimiz-
ga yig‘ilib qolgan g‘azab va alam ning portlashi edi. 
Ko‘zlarimiz qahrga to‘la, qo‘llarimiz harakatda, ka-
lamushlar fig‘oni olamni tutadi. Shu qadar quturib 
ketganmizki, ha yal o‘tmay bir-birimiz ni do‘pposlay 
boshlashimiz ham hech gap emas.
Aхiyri, tinka-madorimiz quriydi. Joy-joyimizga 
cho‘zilamiz. Tavba deb gapiray-u, shu paytgacha 
blindajimizdagilarning bari sog‘. Butun qolgan 
eng chuqur panajoy shu bo‘lsa keragov.
Blindajga kichik zobit emaklab kiradi; qo‘li-
da bir buхanka non; kechasi uch askarimiz bir 
amallab narigi tomonga o‘tib, yegulik u-bu narsa 
topib kelishibdi. Ularning aytishicha, o‘qqa tuti-
layotgan maydon qariyb to‘plar turgan joygacha 
cho‘zilib ketganmish. Ajabo, shuncha to‘p qayoq-
dan kelib qoldi?
Boshga tushganini ko‘z tortar, deb kutib yotish-
dan bo‘lak choramiz yo‘q. Tushga yaqin men kutgan 
hodisa sodir bo‘ldi. Yosh askarlardan bi rini tutqa-
noq tutib qoladi. Unga anchadan buyon razm solib 
yurgandim. Nuqul iyagini likkillatadi, barmoq larini 
ochib-yumadi. Ko‘zlari kosasidan chiqib ketay dey-
di. Bunaqalarni ilgari ham ko‘rganmiz. 
Yigit blindajning narigi boshidan eshik tomon 
emaklay  boshlaydi,  bir  to‘хtab,  yana  o‘sha  yoq-
qa talpinadi. Yonimdan o‘tayotganida bu yon-
boshimga ag‘darilaman:
– Qayoqqa?
– Hozir kelaman, – javob beradi u.

---