«Topıraq ximiyası» páninen kurs jumisi tema: «Topıraq eritpesi. Suwda ańsat eriwshi anion ham kationlar» Orınlaǵan

JUWMAQLAW.....................................................................................................25
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR ...............................................................27


KIRISIW

Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoevdıń “Ózbekstan Respublikası joqarı tálim sistemasın 2030-jılǵa shekem rawajlandırıw konsepsiyasın tastıyıqlaw tuwrısında”ǵi pármanında Ózbekstan Respublikasında joqarı tálimdi sistemalı reformalawdıń ústin túratuǵın baǵdarların belgilew, zamanagóy bilim ham joqarı ruwxıy-etikalıq páziyletlerge iye, ǵárezsiz pikir júritetuǵın joqarı maman kadrlar tayarlaw procesin sapa tárepinen jańa basqıshqa kóteriw, joqarı tálimdi modepHizaciyalaw, aldıńǵı tálim texnologiyalarına tıykarlanǵan halda social tarawdıń ham ekonomika tarmaqların rawajlandırıw boyınsha bir qansha máseleler qoyılǵan.

Bunnan tısqarı Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Ximiya ham biologiya jónelisinde úzliksiz tálim sapasın ham ilim nátiyjeliligin asırıw ilajları tuwrısında”ǵi 2020-jıl 12-avgust kúni shıǵarılǵan PQ-4805 sanlı sheshiminde ximiya ham biologiya pánleri boyınsha tálim sapasın túpten asırıw, ulıwma bilim beriw mekteplerinde bul pánlerdi oqıtıwdıń ulıwma jańa sistemasın engiziw, tálim mákemelerin zamanagóy laboratoriyalar, sabaqlıqlar ham basqa oqıw buyımları menen támiyinlew, bul jónelislerge maman oqıtıwshı-tárbiyashılardı qosıw, kadrlar tayarlaw ham ilim nátiyjelerinen paydalanıwda tálim, ilim ham islep shıǵarıw tarawları ortasında óz-ara jaqın baylanıs ham birge islesiwdi jolǵa qoyıw názerde tutılǵan.
Kurs jumısıniń máqseti – topıraq eritpesin ham ondaǵi suwda ańsat eriwshi anion ham kationlardı úyreniw, olardıń awıl xojalıǵı ham ósimlikler tirishiligindegi ámeliy áhmiyetin izertlewden ibarat.
Kurs jumısınıń wazıypası –topıraq suyıq fazası esaplanǵan topıraq eritpesin úyreniw barısında onıń payda qılıw dereklerin úyreniw, ajıratıp alıw usılları, quramı, konsentraciyasın anıqlaw, topıraq eritpesi quramındaǵı anion ham kationlardıń óz ara almasınıwı, sondayaq ósimlikler tárepinen jutılıwın teoriyalıq tarepden analizlew, topıraq eritpesiniń anion ham kationlarǵa ajıralǵan halda topıraqda kislatalı ham siltili ortalıqtı qáliplestiriwdegi ameliy áhmiyetin túsindiriw bolıp tabıladı.
Topıraqtıń suyıq fazası yamasa topıraq eritpesi - topıraqtıń eń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanadı. Topıraqqa kelip túsetuǵın jawın suwi quramında mudam málim muǵdarda erigen elementlar, atmosfera gazları (O₂, CO₂, N₂, NH₃ ham basqalar), sonıń menen birge hawa shańlarındaǵı túrli birikpeler saqlanǵan boladı. Topıraqtıń qattı fazası menen ózara tásirde bolǵan bul suw, topıraq quramındaǵı elementlardı eritadi.
Topıraq eritpesinde HCO₃^-, OH^-, Cl^-, NO₃^-, H₂PO₄^- sıyaqlı anionlar, H⁺, Na⁺, K⁺, NH₄⁺, Ca²⁺, Mg²⁺, Al³⁺, Fe³⁺ sıyaqlı kationlar ham suwda eriwsheń organikalıq elementlar bar. Bulardan tısqarı, ol jaǵdayda kislorod, karbonat angidrid, ammiak sıyaqlı gazlar da erigen boladı.
Ósimliklerdiń azıqlanıwı ushın topıraq eritpesinde K⁺, NH₄⁺,Ca²⁺, NO₃^-, SO₄^2-, H₂PO₄^- sıyaqlı suvda ańsat eriwshi ionlardıń bolıwı ham turaqlı usıl de toldırılıp turılıwı zárúrli bolıp tabıladı. Topıraq eritpesindegi duzlar muǵdarı procenttiń júzden bir úlesinen (chimli podzol topraqlarda) bir neshe procentkeshe (qara topraqlarda) ózgeredi. Ádetde, topıraq eritpesindegi duzlar pHiqdori 0,05% átirapında bolıp, konsentraciyanıń 2% ten asıp ketiwi ósimliklerge unamsız tásir kórsetedi. Topıraq eritpesiniń konsentraciyası tógin qóllaw, topıraq ızǵarlıǵınıń azayıwı, organikalıq elementlardıń minerallasıwı nátiyjesinde asatuǵın bolsa, ósimliklerdiń azıqlanıwı, ańsat eriytuǵın elementlardıń topıraqtı tómen qatlamlarına juwılıwı yamasa erimeytuǵın formaǵa ótiwi nátiyjesinde azayadı. Topıraq eritpesiniń quramı ham konsentraciyası topıraqtıń qattı fazası, eritpesi ham kolloidlari ortasındaǵı almasınıw reaksiyaları menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
Topıraq eritpesi topıraq payda bolıw processlerinde ham ónimdarlıǵında úlken áhmiyetke iye. Topıraq eritpesi topıraqtaǵı mineral ham organikalıq elementlerdiń ózgeris (bólekleniw ham sintezleniw) processlerinde qatnasadı, onıń tásirinde topıraq profilinde túrli elementlerdiń toplanıwı júzege keledi. Ósimlikler ham mikroorganizmlar azıqlanıwınıń tiykarǵı dáregi esaplanadı. Sol sebepli de topıraq eritpesiniń quramı, ózgeshelikleri ham dinamikasın úyreniw zárúrli wazıypalardan biri bolıp tabıladı.