|
I BAP. TOPÍTAQ ERITPESI
Topıraq eritpesi derekleri ham ajıratıp alıw usılları
Topıraq eritpesi biosfera tiri ham óli dúnya ortasındaǵı shınjır tárizinde jerde jasawshı jasıl ósimliklerdiń jasawı ushın múmkinshilik jaratıw jolı menen turmıstı qollap -quwatlaydı.
Topıraq eritpesiniń ósimlik turmısındaǵı roli júdá úlken. Topıraq eritpesi turaqlı túrde topıraqtıń qattı fazası ham ósimlik tamırleri menen baylanısta bolıp turadı. Topıraq eritpesiniń quramı ósimliklerdi azıq elementler menen táminleydi
Hár túrlı tipdagi topıraqlardıń topıraq eritpeleri hár túrlı muǵdarda suwda ham eritpelerde eriytuǵın anionlar ham kationlarga iye boladı. Kationlarga Ca2+, Mg2+, K+, Na+, H+. Anionlar NO3-, SO42-, HCO3-, Cl-, CO32- ham basqalardan ibarat boladı.
Eritpelerde bulardan tısqarı fosfatlar, gumatlar, tómen molekulyar birikpeler, qantlar, aminokislotalar ham basqalar da bolıwı múmkin.
Ádetde topıraq eritpesiniń quramı ham konsentraciyası topıraq tipi ham payda bolıw procesi, basqa dızbek faktorlarǵa baylanıslı boladı.
Áyne waqıtta topıraqtıń qáliplesiwinde ham ósimliklerdiń azıqlanıwında topıraq eritpesi zárúrli rol oynaydı. Topıraqtaǵı kópshilik ximiyalıq reaksiyalar ham processler topıraq eritpesinde yamasa onıń qatnasıwında júz boladı. Topıraq eritpesi ósimlikler ushın eń zárúrli azıq dáregi rolin óteydi.
Topıraq eritpesinde erigen halda hár túrlı duzlar, organikalıq ham mineral elementlar, gazlardan tısqarı mayda zol jaǵdayı daǵı kolloidlar boladı.
Topıraq eritpesi Vernadskiy maǵlıwmatına kóre tábiyiy suwdiń kategoriyalaridan biri bolıp esaolanadı.
K. K. Gedroyts, A. G. Doyarenko, A. A. Shmuk, S. A. Zaxarov, A. A. Rode, N. A. Komarova, P. A. Kryukov, Ye. I. Shilova, Shlyozing, I. Isherekov, S. N. Rijov, N. I. Zimina ham basqalar topıraq eritpesin ajıratıp alıwda, onıń quramın, dinamikasın úyreniwge úlken úles qosqanlar.
Topıraq eritpesiniń zárúrli dáreklerinen biri-bul atmosfera jawın-shashinlari esaplanadı. Sizot suwdı, suwǵarılatuǵın suw da topıraq eritpesin payda bolıwında málim rol oynaydı. Topıraqtıń suw háreketine baylanıslı túrde sizot suwi topıraq eritpesin payda etiwdegi roli turaqlı, waqtınshalıq yamasa udayı tákirarlanatuǵın bolıwı múmkin.
1. Turaqlında sizot suwi júzede jaylasqan boladı ham puwlanıw tiykarında kapillyar nayshalar arqalı topıraq eritpesine óz tásirin kórsetip turadı, yaǵnıy onı suyultıradı, anion ham kation quramı, muǵdarın ózgertiredi.
2. waqtınshalıq bul sizot suwınıń júzesin waqıtı-waqıtı menen ózgeriwine baylanıslı bolıp, bunday suw topıraq qatlamına jaqınlasqan waqıtta, topıraq eritpesine tásir jetedi.
3. Suwǵarıw waqtında suwǵarılatuǵın suw topıraq eritpesin payda qıladı, onıń konsentraciyasına tásir kórsetedi, yaǵnıy suyultıradı.
Atmosfera suwi, sizot suwi, suwǵarılatuǵın suw, shıq topıraq menen baylanısda bolǵandan keyin óziniń konsentraciyasın ózgertiredi, topıraqtıń suyıq, gaz ham qattı fazaları menen baylanısda bolıp, áyne bir waqıtta málim muǵdarda, topıraq eritpesin paq qıldı.
Topıraq eritpesin ajıratıw usılları bir neshe gruppadan ibarat bolıp izertlewshiniń máqset ham wazıypalarına baylanıslı túrde saylanadı.
1. Bul gruppa topıraq eritpesin suwlı surim jolı menen, yaǵnıy 1:5 koefficientte suw ham topıraqtan surim tayarlanadı jáne onıń ximiyalıq quramı, konsentraciyası úyreniledi.
V. A. Kovda maǵlıwmatlarına kóre, suwlı surim ham topıraq eritpesiniń quramı, konsentraciyası óz-ara keskin parıq etedi. Sol sebepli házirgi kúnde suwlı surim topıraq quramındaǵı duzlardıń muǵdarı ham sapasın anıqlawda isletiledi.
2. Bul gruppaǵa topıraq eritpesi quramı tárepten salıstırǵanda ózgermegen halda ajıratıwshı usıllar kiredi. Bul usılda “press”, yaǵnıy qısıw tiykarında, gaz basımı ham de oraydan qashıwshı kúsh (tsentrifuga) járdeminde eritpeler sıǵıp shiǵarıladı. Házirgi kúnde tiykarınan centrifuga, press, suyıqlıq járdeminde qısıp shıǵarıw usıllarınan paydalanıladı.
3. Bul gruppa lizimetrlerden topıraq eritpesin alıwǵa tayanǵan bolıp, Gemerling, Skrinikova, Shilova, Kaurichevlar tiykar salǵan. Bunda hamme tárepi betonlastırılgan konteyner, voronka tipidagi lizimetrler, monolitrlardan ham basqalardan paydalanıladı.
4. Tábiyiy haldaǵı topıraqtıń óz jayında eritpesin úyreniw usılı bolıp, ol jaǵdayda Cl-, SO42-, Ca2+, Mg2+, F- ham basqalardıń muǵdarı ham aktivligi anıqlanadı.
Topıraq eritpesin ajıratıp alıw salasındaǵı dáslepki tájiriybeler Shlezing qálemine tiyisli bolıp, 1886-jıllarǵa tuwrı keledi.
Orıs alımı Isherekov 1907-jılı spirt járdeminde topıraq eritpesin qısıp shıǵarıwǵa tiyisli jumısın baspa etdi. Házirgi kúnde bul usıl Qamarova tárepinen jetiliskenashtirilgan halda fanda ham óndiriste kóp qollanılıp atır.
Suyıqlıqlar járdeminde topıraq eritpesin qısıp shıǵarıwda eritpe quramı ham konsentraciyası derlik ózgermeydi degen juwmaq bar. Lekin bul pikirdi tuwrı dep bolmaydı. Sebebi, az muǵdarda sonda da sıǵıp shıǵarıwshı suyıqlıq topıraq eritpesi menen aralasadı, yaǵnıy kishi ólshemde bolsada, diffuziya júz boladı. Qısıp shıǵarıw processinde almasınıw reaksiyası júz boladı. Bul almasınıw eritpe komponentleri menen qattı faza arasında júz boladı.
Spirt menen qısıp shıǵarıwda kolonkanıń eń ústki bólegine málim kólem spirt quyıladı jáne bul spirt diffuziya jolı menen basım kúshi ham óz salmaqlıq kúshi qatnasına tómen tárepge háreket etedi. Bunda eritpediń háreketi processinde sorbtsiya, desorbtsiya hádiysesi, ion almasınıw, shógiw ham eriw hádiysesi júz boladı. Bul processler topıraq eritpesine tásir etpey qalmaydı.
Soǵan jaqın hádiyseler ham processler topıraq eritpesin joqarı basım, yaǵnıy 500-1000 kg\sm2 tásirinde press járdeminde ajıratıp alıwda da júz boladı. Joqarı gazlardıń eriwsheńligine tásir kúshayadi. Sonday eken, bul usıl da jetilisken emes. Suwlı, kislotalı, siltilı surim immitatsion usıllar da jaqsı nátiyje bermeydi. Bular haqqında suwlı surim tásirinde aytılǵan edi. Endi tuzli, siltilı, kislotalı surimlapHi alsaq, olar qattı fazanı eritiwde topıraqqa tásir etedi.
Suspenziyalar, hár túrlı pastalapHi da úyreniw jolǵa qóyılıp atır, lekin házirshe buǵan baylanıslı sezilerli ózgeris joq. Óndiriste ham ilmda salıstırǵanda kóbirek qollanılatuǵın usıl -bul lizimetrler usılı esaplanadı. Joqarıda belgilengenler etilgen sıyaqlı, bul usıl da jetilisken emes. Lekin Shilova maǵlıwmatlarına kóre chimli podzol topraqlardıń lizimetrik suwi menen spirt járdeminde sıǵıp shıǵarılǵan eritpelerin konsentraciyaları quramı bir-birine jaqın. Topıraq eritpesi konsentraciyasınıń (K) esaplaw usılı menen (Yegorov V. V.1972) da anıqlaw múmkin.
Bunda suwlı surim nátiyjesindegi uwlı zatlı (taksik) duzlar muǵdarı -S,
gigroskopik ızǵarlıq –Wgn,
atız ızǵar sıyımlılıqı – WDNS shamalarınan paydalanıladı.
Usıldıń qátelik dárejesi kebirlengen topraqlar ushın 0, 5 g\l átirapında.
Do'stlaringiz bilan baham: |
