«Topıraq ximiyası» páninen kurs jumisi tema: «Topıraq eritpesi. Suwda ańsat eriwshi anion ham kationlar» Orınlaǵan

2.1. Topıraq eritpesiniń ósimlikler azıqlanıwındaǵı áhmiyeti
Topıraq eritpesi ósimliklerdiń azıqlanıwında da ulıwma turmıs iskerliginde úlken go1 oynaydı. Sol sebepli de akademikalıq V. V. Visoskiy topıraq eritpesin organizmdegi qan menen teńlestirgen edi.
2-keste
Topıraq eritpesindegi tuzlar konsentrasıyasınıń osmotik basımǵa
baylanıslılıǵı (I. Jiyemuratov, 2001)

Shórlanıw dárejesi
Kúshsiz		Ortasha		Kúshli
Qurǵaq qaldıq (g/l)	Osmotikalıq basım	Qurǵaq qaldıq (g/l)	Osmotikalıq basım		Qurǵaq qaldıq (g/l)	Osmotikalıq basım
1,20	0,90	5,76	2,76		9,96	5,12
2,55	0,96	8,17	3,47		20,58	7,46
3,86	1,42	13,66	4,57		24,03	9,27
5,52	1,76	15,85	5,90		35,68	14,3
7,20	2,44	21,08	6,50		52,51	20,95

Topıraq eritpesi quramı ham konsentrasiyasınıń keskin ózgeriwi ósimlikler suw ham azıqlanıw rejimleriniń aynıwına alıp keledi. Bul óz gezeginde ósimliklardiń ósip riyojlanıwına ham zúráátliligine unamsız ta'sir kórsetedi. Sonıń ushın ham insanlar óziniń awıl xojalıq islep shıǵarıwdaǵı iskerliginde jerge túrli zatlar menen tásir etip, topıraq eritpesi quramın ortasha halda saqlawǵa háreket etiwedi. Topıraqtı suwǵarıw ham shórin qashırıw usılları, ol jaǵdayda maqul túsetuǵın suw ham hawa rejimlerin jaratıw menen birge, topıraq eritpesiniń júdá joqarı bolǵan konsentrasiyasın kemeytiw ham ósimlikler ushın zıyanlı esapIangan temir II oksidi birikpeleriniń muǵdarın tómenletiw imkaniyatın beredi.

Túrli tóginlerdii qollaw topıraq eritpesindegi biofil elementleriniń belgili muǵdarda bolıwın támiyinleydi. Ósimliklaming azıqlanıwında topıraq eritpesiniń osmotik basımı úlken rol oynaydı. Eger topıraq eritpesiniń osmotik basımı ósimlikler kletkası sherbeti osmotik basımına teń yamasa odan joqarı bolsa, ósimliklerge suuwdıń ótiwi toqtaydı. Topıraq eritpesindegi osmotik basımdıń kóbeyiwi nátiyjesinde awıl xojalıq eginleriniń normal rawajlanıwın buzadı.
Kebirlengen topraqlarda osmotik basım joqarı boladı. Ortasha kebirlengen topraqlarda 30-40 MRa, kúshli kebirlengen topraqlarda 50-60 MRa. Topıraq eritpesiniń konsentrasiyasi 20 -50 g/I bolǵanda osmotik basım 150-260 MRa ge shekem asadı ham úǵallıqtıń ósimlikke ótiwi toqtaydı. Bunda eritpediń quramı áhmiyetli rol oynaydı. Sulfatli kebirlengen qum topraqlarda ósimliklerge pár ótiwi qıyın bolǵan osmotik basım 150 MRa, xloridli shorlanıwda bolsa 260 MRa boladı. Topıraq eritpesiniń konsentrasiyasi ǵawashanıń kógerip shıǵıwı ushın 5-8 g/I, pogtal rawajlanıwına ham ósiw dáwiriniń normal ótiwi topıraq eritpesiniń ulıwma konsentrasiyasi haydalma qatlamında 10 -12 g/1 den aspawı zárúr. I. Jiyemuratoy (2001) dıń maǵlıwmatına kóre Vixogo Yiloyati sharayatında topıraq eritpesiniń basımı 1 atm. átirapında bolǵanda shigit jaqsı kógerip shıqqan 3-5 atm. de shigittiń kógerip shıǵıwı tómenlep, 10 -15 atmosferada (eritpedegi duzlar konsentrasiyasi 31-39 g/I) qurib qalǵan. 3-kestede S. N. Rijovdıń topıraq eritpesiniń konsentrasiyasi ham osmotik basımdıń ǵawasha zúráátliligine tásirine tiyisli alıp kelgen materialları 'apH bul maǵlıwmatlardı tastıyıqlaydı. Bunnan kórinip turıptı, olda, topıraq eritpesiniń konsentrasiyasi 30 g/l den asqanda ǵawasha nálleri nobud boladı.
Awıl xojalıq eginleriniń ósip rawajlanıwında topıraq eritpesiniń reaksiyası úlken áhmiyetke iye. Eritpediń joqarı dárejedegi siltiligi ham topıraqta soda (Na₂ SO₃) dıń kóp toplanıwı ósimliklerge asa zıyanlı tásir etedi. Mısalı, sor topıraqlaming sorIangan ústin tárizli jıyekinde soda 2 /1 (pH-8, 6 ), sor qatlam astında bolsa 4 /1 bolıp, pH 9,1-10 ǵa jetedi. Bul kórsetkishler eginler ushın zıyanlı bolıp tabıladı.
Topıraq quramındaǵı Ósimliklami azıqlanıwı, tekǵana, tamır sistemasınaǵana emes, bálki ishki ham sırtqı sharayatlar yamasa pútkil ósimlik denesi iskerligi menen baylanıslı. Ósimliklerdiń normasında azıqlanıwına ishki ham sırtqı sharayatlar úlken tásir kórsetedi. Ósimliklerdiń azıqlanıwı menen boylanıslı ishki sharayatlarǵa tómendegiler kiredi: organizmdiń násillik ózgeriwshenligi, ósiw páti, rawajlanıw fazası, kóbeyiw usılları, zúráátliligi, ónimdiń ximiyalıq quramı ham sırtqı ortalıq tásirinde ózgeriwshenligi. Sırtqı sharayatlarǵa: topıraq eritpesiniń konsentraciyası, azıq ortalıǵındaǵı elementler qatnası, topıraq ızǵarlıǵı, topıraq aeratsiyasi, jaqtılıq, topıraq ortalıǵınıń reaksiyası, duzlardıń fiziologikalıq reaksiyası ham topıraqtaǵı mikroorganizmlar iskerligi.
Topıraq eritpesiniń unamlı túsetuǵın konsenrasiyasi egin túri ham sortına baylanıslı túrde ósimlikler rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde (ontogenezda) keń kólemde ózgeredi.
Ósimliklerdiń tamır sisteması júdá suyıq eritpelerden de (0,01- 0,05%) azıq elementlardı ózlestiriw ózgeshelikine iye. Tábiyiy sharayatlarda kebirlenbegen topıraq eritpesiniń konsentraciyası 0,02-0,2% di quraydı. Topıraq eritpesiniń konsentraciyası anaǵurlım joqarı bolǵanda ionlar ósimlikler tárepinen jaqsı ózlestiriledi, suw bolsa tamır tárepinen topıraqtıń tógin kiritilmegen qatlamlarınan jaqsı sińiriledi (1-súwret).

1-súwret. Topıraq eritpesinde azıq zatlardıń háreketleniwi.

Azıqlanıw ortalıǵındaǵı qandayda-bir elementtiń basqa elementlerdi yutılıwına qarsılıq etiwi ionlar antoganizmi, kerisinshe, kóbirek jutılıwına járdem beriwi ionlar sinergizmi sóz dizbegileri menen júritiledi. Eger duzlar qospasınıń tásiri bólek alınǵan komponentler tásirine teń boisa, ionlar additivligi dep ataladı.

Antoganizm hádiysesi kóbirek Fe ham Sa; A1 ham Sa; A1 ham Na; Fe ham Zn; Mn ham Zn; Cu ham Zn; Zn ham Fe; Mn, Cu, Mo ortasında ayqın kórinedi. Ionlar sinergizmi bolsa Cu ham Co, B: Mo ham Cu; Cu ham Mn: Ca ham Co ortasında gúzetiledi.
Anionlar ortasında antoganizm kúshsiz kórinedi (mısalı, CO₄^2-) yamasa ulıwma baqlanbaydı (NO₃^-, SO₄^2-). Galogenlaming tamır sistemasına jutılıwı antogonizm tiykarında júz boladı.
Eginlerdiń rawajlanıwı ham ónimin qáliplesiwinde azıq elementlerdiń reutilizaciyasi (qayta paydalanıwı) zárúrli áhmiyetke iye. Reutilizaciya azıq elementleriniń ósimliktegi ǵarrı japıraqlarınan jas japıraqlarǵa, ósiw bólimlerinen urıw ham miywege aǵıp ótiwi bolıp tabıladı. Ca, Fe, Mn, B, Zn sıyaqlı elementler reutilizaciyalanmaydi, altıngugurt bólekan azot, fosfor, kaliy ham magniy kóp márte reutilizaciyaga ushraydı.
Ízǵarlıq jetispegende fermentler sistemasınıń iskerligi buzıladı, gidroliz. organikalıq elementlardıń bólekleniwi kúshayadi, fotosintez jedelligi pásiyedi ham ósimlikler ósiwden toqtaydı. Tamır sisteması arqalı yutılǵan suwdiń tek 0,2% i ósimlik denesin qáliplesiwi ushın sarplanadı, 99% ten aslamı japıraǵı arqalı puwlanadı. Ósimlikler azıq elementlar menen jaqsı támiyinlengen sharayatta qurǵaqlay element birligin jaratılıwma sarplanatuǵın suw muǵdarı talay azayadı.
Ósimlikler tamır sistemasındaǵı kislorod ham karbonat angidrid muǵdarı úzliksiz ózgerip turadı. Anaerob sharayatta kletkalardıń kislorod menen támiyinleniwi jamanlasadı, karbonat angidrid muǵdarı bolsa artadı. Awıl xojalıq eginleriniń tamır sisteması aeratsiyasi jetkilikli bolǵan sharayatlarda normasında iskerlik kórsetedi.
Topıraqtaǵı kislorod muǵdarı elementlar yamasa elementlar sistemasınıń oksidleniw-qaytarılıw potensialın belgileydi. Karbonat angidrid gazı tamır tárepinen nitratlar, fosfatlar ham ammoniy ionınıń jutılıwına depressiv tásir kórsetedi.
Topıraq aeratsiyasi mikroorganizmlar sanı ham olar tárepinen azıq elementlaming bólekleniwine kúshli tásir kórsetedi.
Hár bir awıl xojalıǵı egini urıwınıń kógerip shıǵıwı ushın maqul túsetuǵın temperatura bar. G 'alla eginleri temperatura 23-25°C bolǵanda azot ham fosfopHi jaqsı o 'zlashtiradi. Kanakunjut, saya, loviya ham ǵawasha sıyaqlı ósimlikler 30 -35°C temperaturada azıq elementlardı jaqsı o 'zlashtiradi.
Ósimlikler tamır sistemasınıń rawajlanıwı ushın bir qansha tómenlew temperatura kerek. Salıstırǵanda tómen temperaturalarda NH₄⁺ formadaǵı azot, NO₃^- ǵa salıstırǵanda kóbirek jutıladı. Temperaturanıń 5-7° C ǵa shekem tómenlewi kaliydiń ózlestiriliwine ta 'sir etpeydi, bıraq tamır tárepinen azot, fosfor, kalsiy ham kúkirtdiń jutılıwıni keskin azaytadı.
Eginler normaında azıqlantirilgan sharayatlarda temperaturanıń 10°C den tómenlewi azıq elementleriniń ózlashtiriliwine unamsız tásir kórsetedi. Azıq elementleriniń ózlestiriliwi temperaturaǵa uyqas túrde artıp baradı. Bıraq 40° C dan baslap keskin azayıwın fermentler sistemasınıń pásiyewi menen anıqlama beriw múmkin.
Ósimlikler bir waqıttıń ózinde mudami ózgerip turatuǵın eki azıqlanıw ortalıǵı (hawa ham topıraq) de azıqlanadı. Fotosintez procesi o 'simlikler jaqtılıq energiyasın jutadı ham sol tiykarda sırtqı ortalıq menen energiya almasinuvi baslanadı.
Jaqtılıq tásirinde ósimliklerde mineral azıqlanıw kúshayadi. Qaranǵinde saqlanatuǵın ósimliklerde tek fotosintez procesi emes, bálki tamır arqalı azıq elementlardıń jutılıwı da pásiyedi.
Topıraq ortalıǵınıń reaksiyası (topraqlardıń qishqıllıǵı yamasa siltilılıǵı ) topıraq eritpesindegi H⁺ ham OH^- ionlarınıń qatnasına baylanıslı. Ortalıqtıń reaksiyasi ádetde vodorod ionları konsentraciyası 10 sanınıń keri logorifmi kórinisinde ańlatpalanadı ham «pH»menen ańlatpalanadı.
Topıraq ortalıǵınıń konsentraciyası barlıq ósimlikler ushın zárúrli fiziologikalıq áhmiyetke iye. qishqıl topraqlarǵa hák kiritilse, H⁺ ionları Ca²⁺ di iyeleydi ham pH ortashaǵa qaray jıljıydı. Topıraq ortalıǵınıń reaksiyası ósimliklerge tikkeley ham tikkeley bolmaǵan tásir kórsetiwi múmkin. Tikkeley bolmaǵan tásir tuwrıdan-tuwrı ósimlikke emes, bálki ósimlik iskerligi ushın zárúr sharayatlarǵa qaratılǵan boladı.
Mısalı, qishqıl ortalıqta ósimlikler ózlestiriliwine iyelik etiw Fe, Mn, Co, Cu muǵdarı artıp N, P, Mo, V muǵdarı azayadı. Topıraq ortalıǵınıń reaksiyası ósimlikler tárepinen azıq elementlaming jutılıwına kúshli tásir kórsetedi. qishqıl eritpeler quramındaǵı N+ ionları anionlaming ózlestiriliwine járdem bersa, siltilı eritpelerde kationlar kóbirek ózlestiriledi. Bul jaǵday, ásirese, sıltlı topraqlarda fosforli o£g£itlami qollawda jaqsi seziledi kórinedi. Topıraq ortalıǵı reakciyasınıń tásiri basqa sırtqı ortalıq faktorları tásirinde ol yamasa beri qaray jıljıydı.
Tóginlerdiń fiziologikalıq qishqıllıǵı -ósimlikler tárepinen duz quramındaǵı kationlardı kóbirek jutılıwı ham nátiyjede ortalıq reaksiyasın qishqıllashuvida sebep boladı. Tóginlerdiń fiziologikalıq siltilılıǵı tiykarında, kerisinshe, ósimlikler tárepinen duz quramınan kóbirek anionlardiń jutılıwı jatadı.
Azotli- tóginler quramınan birinshi náwbette azot ózlestiriledi. Sol sebepten barlıq ammoniyli duzlar fiziologikalıq tárepten qishqıl, selitralar bolsa siltilı esaplanadı. Mısalı, natriyli selitra dissotsiyalanganda Na⁺ ham NO₃^- ionlarǵa ajraladi`. NO₃^- ósimlikler tárepinen tez ózlestiriledi ham Na⁺ topıraqtı siltilılıǵın asıradı. Sonıń menen birge, ortalıqta gidrolitik siltiı duz NaHCO₃ júzege keledi.
Sulfat kislota óz gezeginde topıraqtaǵı qıyın eriytuǵın mineral duzlardı (mısalı, fosfatlapHi) ańsat eriytuǵın formaǵa ótkeredi, tiykarlar menen tásirlesip, ósimlikler tárepinen ańsat ózlestiriletuǵın sulfatlapHi payda etedi.
Temir bakteriyalar temir bir oksidıni temir oksidke aylandırıwda, sonıń menen birge, marganets duzlarınıń oksidleniwinde qatnasadı. Mikroorganizmlar hár túrli ximiyalıq birikpeler menen azıqlanadı. Topıraq mikroorganizmlari birinshi náwbette azotga kúshli mútajlik sezedi. Avtotroflar tiykarınan ammoniy ham nitrat kislota duzların ózlestiredi. Ayırımları atmosfera azotini da ózlestiriw qábiletine iye. Quramalı organikalıq element -gumus quramında azıq elementlerdi da ózlestiretuǵın mikroorganizmlar bar.
Ósimliklerdiń tamır sisteması ózinen túrli duzlar, qant elementlar, organikalıq ham aminokislotalar, vitaminlerdi ajratadı. Bul elementlar mikroorganizmlerdiń rawajlanıwı ham quramına kúshli ta 'sir etedi. Mikroorganizmlar tamır ajıratılǵan qarjıları menen bir qatarda nabıt bolǵan tamır qaldıqları menen de azıqlanadı. Ósimlikler ózleri ushın kerekli organikalıq elementlami ápiwayı mineral birikpeler (karbonat angidrid, suw ham ayırım duzlar) quyash energiyası járdeminde sintezlaydi (avtotrof azıqlanıw).